Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki

kuratorka: Joanna Kordjak
współpraca merytoryczna: Kamil Kopania
współpraca: Julia Leopold
artyści: Jan Berdyszak, Ali Bunsch, Jan Dorman, Stanisław Fijałkowski, Zofia Gutkowska-Nowosielska, Maria Jarema, Wiesław Jurkowski, Tadeusz Kantor, Adam Kilian, Jerzy Kolecki, Jerzy Kotowski, Jerzy Krawczyk, Lech Kunka, Jadwiga Maziarska, Kazimierz Mikulski, Witold Miller, Lidia Minticz, Helena Naksianowicz, Jerzy Nowosielski, Andrzej Pawłowski, Janina Petry-Przybylska, Piotr Sawicki, Leokadia Serafinowicz, Jerzy Skarżyński, Zofia Stanisławska-Howurkowa, Maciej Szańkowski, Marian Stańczak, Franciszka Themerson, Ewa Totwen, Olga Totwen, Zenon Wasilewski, Henryk Wiciński, Jerzy Zaruba, Jerzy Zitzman
artyści współpracujący: Roman Dziadkiewicz i Wojciech Ratajczak, Paulina Ołowska i Elżbieta Jeznach, Daniel Rumiancew, Łukasz Rusznica i Krystian Lipiec
architektura wystawy: Maciej Siuda Pracownia (Billy Morgan, Patrycja Dyląg, Jan Szeliga, Maciej Siuda)
identyfikacja wizualna: Jakub de Barbaro
organizatorzy: Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny, Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki
partner: Akademia Teatralna im A. Zelwerowicza w Warszawie, Filia w Białymstoku - Wydział Sztuki Lalkarskiej

Niewinna i groźna, zawieszona pomiędzy żywym a martwym, ruchomym i nieruchomym, ludzkim i nieludzkim — lalka teatralna — budzi fascynacje. Ale spotkanie z nią, wbrew zdrowemu rozsądkowi, wywołuje w nas również niepokój i uświadamia, że ludzka wyższość nad światem materialnym nie jest niczym pewnym…

Jej ogromny potencjał jako narzędzia artystycznej ekspresji odkryli twórcy awangardowi na początku XX wieku. Teatr lalkowy – przez długi czas uważany za gatunek niższy, bliższy teatrowi ulicznemu czy cyrkowi, spychany na margines, traktowany niezbyt poważnie i łączony w pierwszej kolejności z rozrywką dla dzieci – pozwalał na przekraczanie sztywnych podziałów na kulturę popularną i elitarną. Z jednej strony otwierał nową, niezwykle atrakcyjną przestrzeń dla eksperymentów formalnych, z drugiej służył też jako narzędzie zaangażowania społeczno-politycznego.

Uwzględniając te dwa kluczowe aspekty, wystawa w Zachęcie sytuuje teatr lalkowy w obszarze historii sztuki oraz w szerszym kontekście przemian artystycznych i polityczno-społecznych zachodzących w Polsce w latach 50. i 60. XX wieku. Na większą skalę można było wówczas obserwować zjawisko przenikania się sztuki i teatru lalkowego, a także odkrywania własnej tożsamości przez tę dziedzinę. Teatr lalkowy porzucił naśladowanie „teatru żywego”, a jego twórcy zaczęli odsłaniać kulisy animacji i demonstrować dotychczas skrywany proces tworzenia. Realizowane w powojennej Polsce spektakle lalkowe (zarówno dla dzieci, jak i dorosłych widzów) stanowiły interdyscyplinarne przedsięwzięcia, w których udział brali wybitni malarze, rzeźbiarze i kompozytorzy, a o ich wyjątkowości decydowało połączenie eksperymentalnej plastyki i muzyki z awangardowymi koncepcjami pedagogicznymi.

Spojrzenie na teatr lalkowy jako przestrzeń wizualnego eksperymentu daje szansę na uwzględnienie w historii sztuki artystów, którzy całą swoją zawodową aktywność poświęcili tej dziedzinie (jak Leokadia Serafinowicz czy Jerzy Kolecki). Z kolei przypomnienie mało znanych epizodów współpracy z teatrem lalkowym kilku czołowych postaci polskiej sceny artystycznej lat powojennych (jak Stanisław Fijałkowski, Jerzy Nowosielski, Jadwiga Maziarska, Jan Berdyszak czy Andrzej Pawłowski) pozwala zobaczyć w innym świetle różne wątki czy nawet całokształt ich działalności. Wystawa uwzględnia także poszukiwania dotyczące pokrewnej, równie prężnie rozwijającej się filmowej animacji lalkowej.

Prezentacja wybranych realizacji, twórców i środowisk została zbudowana wokół takich zagadnień jak antropologia ciała, pedagogika, a wreszcie polityka. Twórcy wystawy poszerzają refleksję nad znaczeniami i funkcjami lalek, stawiając pytanie o ich polityczny wymiar. Przywołują różne strategie ich użycia — od propagandowego wykorzystania repertuaru po karykaturalne i poniżające przedstawienia wrogów politycznych — pokazując również ich niebezpieczny potencjał.

Wystawie towarzyszy książka pod redakcją Joanny Kordjak i Kamila Kopani, a także program edukacyjny — cykl warsztatów i wykładów poświęconych zarówno praktycznym aspektom warsztatu aktorskiego, jak i szerszej refleksji teoretycznej, pozwalającej spojrzeć na lalkę jako obiekt kulturowy. Zastanowimy się nad kwestiami autonomii lalki, sposobami interakcji między lalką a towarzyszącym jej na scenie aktorem, a także nad relacjami władzy, w które lalka była wikłana jako obiekt politycznej metafory.

Uwzględniając komfort zwiedzania i z uwagi na dużą liczbę delikatnych obiektów w salach, uprzedzamy o konieczności ograniczenia wstępu na wystawę (do 50 osób).

^{Leokadia Serafinowicz, kukła Izaaka Belwedońskiego do spektaklu Łaźnia, 1967, Teatr Animacji w Poznaniu, fot. Łukasz Rusznica, Krystian Lipiec}