Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

komisarz: Roman Artymowski
organizator: Front Narodowy Artystów Plastyków w Meksyku, Komitet Współpracy Kulturalnej z Zagranicą
frekwencja: 58 698

Wystawa sztuki meksykańskiej była jednym z najważniejszych wydarzeń w polskim życiu artystycznym w latach 50. XX wieku. Znalazły się na niej prace kluczowych dwudziestowiecznych artystów, takich jak Frida Kahlo, José Clemente Orozco, Diego Rivera czy David Alfaro Siqueiros. Ekspozycja ta prezentowała następujące działy: malarstwo, grafikę z XVI, XVII i XVIII wieku, grafikę wieku XIX, grafikę wieku XX, grafikę współczesną (1940–1954). Szeroko pokazano również dokumentację: fotografie malarstwa ściennego, 50 monografii sztuki, ilustrowane katalogi, czasopisma i gazety. 

Najważniejszą częścią wystawy były obrazy sławnych muralistów meksykańskich (Orozco, Rivera, Siqueiros). Projektując ekspozycję, starano się wynagrodzić polskiemu widzowi brak możliwości bezpośredniego kontaktu z malarstwem ściennym. Ignacio Marquez Rodiles w katalogu pisał:

„Wystawa ta oczywiście nie daje pełnego obrazu malarstwa meksykańskiego, gdyż nie jest w stanie pokazać monumentalnego malarstwa ściennego, tak charakterystycznego dla twórczości artystów meksykańskich”, w innym miejscu jednak dodawał: „Uzupełnia wystawę część dokumentalna […] większa część tych dokumentów pokazana jest po to, by dać pojęcie o znaczeniu i ważności wielkiego meksykańskiego malarstwa ściennego”. Juliusz Starzyński w tej samej publikacji brak malarstwa ściennego usprawiedliwiał następująco: „potężny wiew monumentalności i dramatyzmu, który jest cechą zasadniczą tej sztuki — wyczuwalny jest również w malarstwie sztalugowym i w grafice we wszystkich jej przejawach, niezależnie od techniki i formatu”.

Trzej wymienieni muraliści to najważniejsi przedstawiciele rewolucyjnego ruchu artystycznego zainicjowanego w 1921 roku. Na wystawie pokazano również ich poprzedników, takich jak José Maria Velasco, Saturnino Herran i Joaquin Clausell, pokolenie młodych artystów debiutujące w 1929 roku — tu znalazły się postaci takie jak Frida Kahlo — oraz twórców, którzy weszli na scenę artystyczną około 1940 roku i po roku 1950. Wystawa została zdominowana przez artystów zaangażowanych społecznie, bardzo często związanych z komunizmem.

Warto zwrócić uwagę na jedyny prezentowany na wystawie obraz Fridy Kahlo Raniony stół (1939/1940). Budzi on szczególne zainteresowanie współczesnych badaczy — zarówno polskich, jak i zagranicznych — gdyż po wystawie zaginął. W ówczesnej polskiej krytyce artystycznej poświęcono mu niewiele uwagi. Był to największy obraz, jaki artystka kiedykolwiek namalowała. Stanowił wyraz jej uczuć po zdradzie ze strony męża, Diego Rivery, i został zaprezentowany na zorganizowanej przez André Bretona IV Międzynarodowej Wystawie Surrealistów w Meksyku. Kilka lat temu stał się jednym z bohaterów projektu Gallery of Lost Art opowiadającego o zaginionych lub zniszczonych ważnych pracach artystycznych powstałych na przestrzeni ostatnich 100 lat (http://galleryoflostart.com/).  

Drugą niezwykle ważną częścią wystawy była meksykańska grafika. Polska publiczność miała okazję zapoznać się z nią już wcześniej — w 1949 i 1950 roku w Sopocie na Festiwalu w Pawilonach, w Muzeum Narodowym w Warszawie, ponadto w Krakowie, Szczecinie, Jeleniej Górze, Bydgoszczy, Poznaniu, Łodzi, Tarnowie i Zakopanem. Wtedy pokazano jednak tylko twórczość założonej w 1937 roku  grupy Taller de Gráfica Popular.

O dużej wystawie sztuki meksykańskiej myślano już w 1951 roku. W tamtym czasie Sekretarz Komitetu Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, Jan Karol Wende, prowadził korespondencję z meksykańskim archeologiem Alfonso Caso. Pisał do niego, że dowiedział się o zorganizowanej przez Caso dużych rozmiarów ekspozycji meksykańskiej sztuki ludowej przeznaczonej do prezentacji w różnych krajach europejskich i wyrażał chęć sprowadzenia jej do Polski w 1952 roku [Akta KWKZ, nr zbioru 175/256]. Jednak w 1952 roku pracownicy Ministerstwa Kultury i Sztuki w liście do Ministerstwa Spraw Zagranicznych twierdzili, że w Polsce nie da się zorganizować wystawy rozplanowanej na 3000 m².

W aktach KWKZ znajduje się poufna notatka do Ministerstwa Spraw Zagranicznych z 1952 roku, w której czytamy:

„Biuro KWKZ uprzejmie komunikuje, że podtrzymuje uprzednie zaproszenie wystawy meksykańskiej, pod warunkiem, że jej rozmiary nie będą przekraczały 1500 m², gdyż nasze warunki lokalowe na to nie pozwalają. Gdy organizatorzy wystawy wyrażą zgodę na tę propozycję, podamy termin, w jakim wystawę będziemy mogli przyjąć”.

Pracownik KWKZ dodawał: „Prosimy przy ewentualnym wyborze części wystawy uwzględnić sztukę ludową i archeologię, gdyż grafika meksykańska jest u nas znana, zaś wystawa współczesnego malarstwa meksykańskiego raczej niepożądana ze względu na swój formalistyczny charakter”. Rok 1952 to szczytowy moment stalinizmu w Polsce — sztuka o charakterze modernistycznym określana była jako „formalistyczna” i niechętnie widziana na salach wystawowych.

Jednak wystawa odbyła się dopiero w 1955 roku i prezentowała przede wszystkim sztukę „formalistyczną”. W innym piśmie Ministerstwa Spraw Zagranicznych do Komitetu Współpracy Kulturalnej z Zagranicą z 1952 roku donoszono:

„Po powrocie Siqueirosa z Polski podjął on wraz z grupą tamtejszych postępowych artystów ——z własnej inicjatywy – kampanię o wysłanie sztuki meksykańskiej — która ma być eksponowana w Paryżu od maja do lipca br. — do państw obozu socjalistycznego. Na czele delegacji, jaka udała się w tej sprawie do tamtejszego Departamentu Sztuki, stał Siqueiros i Diego Rivera. Delegacja ta uzyskała zgodę na wysłanie wystawy po-paryskiej do jednego z krajów socjalistycznych — o ile Departament Sztuki otrzyma oficjalne zaproszenie. Siqueiros i Rivera powiadomili o tym Poselstwo R.P., prosząc o spowodowanie jak najszybszego nadesłania odnośnego pisma ze strony Polski.

Zaproszenie zeszłoroczne opiewało tylko na wystawę sztuki ludowej, zaś wyżej wymienieni w swojej kampanii obecnej wysunęli jako dezyderat wysłanie całości obejmującej ponadto współczesne malarstwo, grafikę oraz archeologię. Ponieważ całość wystawy zajmuje powierzchnię 3000 m² (długość 1500 m), Departament polecił Placówce w Meksyku, by zbadała grunt, czy ewentualna propozycja ze strony Polski przysłania tylko eksponatów sztuki ludowej wzgl. innego zestawu z ekspozycji po-paryskiej — a nie całości  (motyw — brak lokalu, wynikający ze zniszczenia Warszawy) nie spowodowałaby zadrażnienia stosunków na tym odcinku pracy Poselstwa — i oczekuje odnośnej odpowiedzi”.

Wystawa sztuki meksykańskiej miała niezwykle żywą recepcję, zarówno w krytyce artystycznej, jak też pośród artystów. Pisali o niej najważniejsi polscy krytycy: Janusz Bogucki, Aleksander Jackowski, Jerzy Malina, Jerzy Olkiewicz, Konrad Winkler, Ignacy Witz, Andrzej Wróblewski i inni. Najciekawsze wydaje się jednak to, że echa wystawy meksykańskiej można odnaleźć w twórczości artystów biorących udział w mającej miejsce kilka miesięcy później legendarnej wystawie w Arsenale — uważanej za początek odwilży w sztuce polskiej.

Z dystansu historycznego na Wystawę sztuki meksykańskiej patrzono w sposób mniej entuzjastyczny. Jerzy Stajuda w 1959 roku na łamach „Współczesności” twierdził, że

„potworni Meksykańczycy zdobyli sobie wielki kredyt zaufania zupełnie na niego nie zasłużywszy”. Jacek Woźniakowski na sesji Sztuka polska po 1945 roku mającej miejsce w 1987 roku dodawał, że „Dwie najważniejsze u nas zagraniczne wystawy wczesnego okresu powojennego dzieli […] tylko dziewięć lat. […] Pierwsza z tych wystaw to malarstwo francuskie, kilka miesięcy przed krakowską Wystawą Młodych Plastyków w 1946 roku. Wystawa druga to sztuka meksykańska, kilka miesięcy przed Arsenałem, 1955. Wydaje mi się, że obie te wystawy — które wzbudziły ruch gorączkowy i reakcje wśród malarzy mniej więcej takie, jak reakcja Delacroix na Constable’a (pod wpływem palety Anglika francuski malarz miał podobno na gwałt przemalować Rzeź na Chios) — obie zostały wówczas, z braku perspektyw porównawczych i wskutek odurzającej woni egzotycznych nowości, niezbyt trafnie ocenione (i przecenione)”.

Komisarzem wystawy był Roman Artymowski. Funkcja komisarza zaczęła się w tamtym czasie dopiero kształtować. Początkowo pełnili ją przede wszystkim artyści. Artymowski — wieloletni wykładowca grafiki w Bagdadzie (w latach 1959–1960 oraz 1962–1967), artysta zajmujący się malarstwem i grafiką, lecz także piszący o sztuce — niejednokrotnie pełnił funkcję komisarza wystaw sztuki polskiej za granicą, aranżował ekspozycje, a także pisał wstępy do katalogów.

Wystawa sztuki meksykańskiej z CBWA „Zachęta” została przeniesiona do Pałacu Sztuki w Krakowie (19.03–11.04; pokazano tam malarstwo) i Muzeum Śląskiego we Wrocławiu (26.03–8.04; wyeksponowano jedynie grafiki).

Karolina Zychowicz
dział dokumentacji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

BIBLIOGRAFIA

Teksty źródłowe:

• A.Ł., Na Wystawie Sztuki Meksykańskiej, „Tygodnik Powszechny” 1955, nr 14, s. 8.
• (AW), Meksykańczycy o Polsce. Wśród przyjaciół nie mówi się »żegnajcie«, „Życie Warszawy” 1955, nr 95.
• Błędy “Przekroju”, „Życie Warszawy” 1955, nr 57.
• Bogucki,, Janusz, Morał meksykański No 2, „Przegląd Kulturalny” 1955, nr 9, s. 8.
• (jk), Wystawa sztuki meksykańskiej, „Stolica” 1955, nr 10, s. 2.
• Jackowski, Aleksander, Refleksje po-meksykańskie, „Przegląd Kulturalny” 1955, nr 18, s. 3.
• Jakimowicz, Andrzej, Wielka sztuka Meksyku, „Trybuna Ludu” 1955, nr 63, s. 4.
• K., Wystawa sztuki meksykańskiej, „Głos Pracy” 1955, nr 54, s.
• M.J., Ignacio Margvez Rodiles i Rosendo Soto Alvarez, „Łódzki Express Ilustrowany” 1955, nr 63.
• M.J., Naszym zdaniem trzeba przebudować Ośrodek Propagandy, „Łódzki Express Ilustrowany” 1955, nr 62.
• Ms., [bez tytułu], „Dookoła świata” 1955, nr 10.
• Marquez Radiles, Naya, «Lublin pozostanie w naszej pamięci», „Sztandar Ludu” 1955, nr 59.
• Marquez Rodiles, Ignacio, [bez tytułu], w: Wystawa sztuki meksykańskiej, kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1955, s. 15–20. 
• Marques Rodiles, Ignacio, 3 Mexicanos en Varsovie, „Świat” 1955, nr 2.
• Marques Rodiles, Ignacio, Don Lupe mistrz linii i kompozycji, „Świat” 1955, nr 11.
• Rodiles Marquez, Soto Rosendo, Rozmowa z Meksykanami. Rozm. przeprowadziła Irena Zuchowicz-Kurkiewicz, „Echo Tygodnia” 1955, nr 13, s. 1.
• Meksyk, „Przekrój” 1955, nr 517.
• Meksykanie w Warszawie, „Głos Szczeciński” 1955, nr 61.
• Meksykańscy plastycy w Łodzi, „Głos Robotniczy” 1955, nr 63.
• Meksykański malarz patrzy na Warszawę, „Trybuna Ludu” 1955, nr 85.
• Odczyt o sztuce meksykańskiej, „Dziennik Bałtycki” 1955, nr 79.
• Olkiewicz, Jerzy, Kwiaty i piszczele, „Dziś i Jutro” 1955, nr 9, s. 8.
• Olszewska, Barbara, Sztuka walczącego Meksyku, „Głos Wybrzeża” 1955, nr 55; „Iskry” 1955, nr 10, s. 2; „Głos Tygodnia” 1955, nr 11, s. 3.
• Plastycy meksykańscy wygłoszą odczyt w Łodzi, „Łódzki Express Ilustrowany” 1955, nr 62.
• Pomorska, Urszula, Między podziwem i szacunkiem, „Express Wieczorny” 1955, nr 53.
• Radliński, Jerzy, Z wystawy współczesnej plastyki meksykańskiej, „Trybuna Mazowiecka” 1955, nr 61.
• Riwerski, Ryszard, Wędrując po »Meksyku«, „Słowo Powszechne” 1955, nr 80.
• Satyra na wystawie meksykańskiej, „Świat” 1955, nr 10.
• Spotkania z meksykańskimi plastykami, „Życie Warszawy” 1955, nr 39.
• Spotkanie plastyków polskich i meksykańskich, „Głos Wybrzeża”  1955, nr 67.
• Spotkanie plastyków polskich z plastykami meksykańskimi, „Łódzki Express Wieczorny” 1955, nr 60.
• Spotkanie plastyków polskich z plastykami meksykańskimi, „Słowo Ludu” 1955, nr 60.
• Stolarek, Zbigniew, Notki plotki, „Świat” 1955, nr 10.
• Sztuka meksykańska, „Za wolność i lud” 1955, nr 3.
• Sztuka walcząca, „Głos Wielkopolski” 1955, nr 68.
• Sztuka walcząca, „Przyjaźń” 1955, nr 10.
• Sztuka walczącego Meksyku, „Gazeta Pomorska” 1955, nr 61.
• Sztuka walczącego Meksyku, „Głos Robotniczy” 1955, nr 55.
• Sztuka walczącego narodu, „Trybuna Robotnicza” 1955, nr 55.
• Uroczyste otwarcie wystawy sztuki meksykańskiej, „Ilustrowany Kurier Polski” 1955, nr 44.
• W., Wystawa sztuki meksykańskiej uroczyście otwarta w Warszawie, „Trybuna Mazowiecka” 1955, nr 44.
• Wende, Jan Karol, [bez tytułu], w: Wystawa sztuki meksykańskiej, kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1955, s. 5–8.
• Wernic, Wiesław, Wystawa wielkiej sztuki, „Ilustrowany Kurier Polski” 1955, nr 56.
• Witz, Ignacy, Wystawa wielkiej sztuki, „Życie Warszawy” 1955, nr 56, s. 3.
• Wystawa grafiki meksykańskiej w Warszawie, „Gazeta Zielonogórska” 1955, nr 55.
• Wystawa plastyki meksykańskiej w Warszawie, „Trybuna Ludu” 1955, nr 50.
• Wystawa plastyki meksykańskiej w „Zachęcie”, „Trybuna Robotnicza” 1955, nr 48.
• Wystawa sztuki meksykańskiej tylko do 13 b. m., „Życie Warszawy” 1955, nr 61.
• Wystawa sztuki meksykańskiej w Warszawie, „Życie Literackie” 1955, nr 9.
• Z. S., Wielka sztuka meksykańska, „Sztandar Młodych” 1955, nr 45.
• Z sali do sali…, „Świat” 1955, nr 12.
• Z wystawy meksykańskiej, „ Głos Nauczycielski” 1955, nr 14.
• Z wystawy sztuki meksykańskiej, „Trybuna Wolności” 1955, nr 9.
• Z wystawy sztuki meksykańskiej w Warszawie, „Nowa Kultura” 1955, nr 9.
• Z wystawy w Zachęcie, „Słowo Powszechne” 1955, nr 55.
• Ż., Wystawa sztuki meksykańskiej, „Słowo Powszechne” 1955, nr 49.

Wzmianki:

• „Film” 1955, nr 12.
• „ Głos Wielkopolski” 1955, nr 45.
• „Po Prostu” 1955, nr 9.
• „Przegląd Kulturalny” 1955, nr 8.
• „Przekrój” 1955, nr 516.
• „Przyjaciółka” 1955, nr 14.
• „Przyjaźń” 1955, nr 13.
• „Słowo Powszechne” 1955, nr 44.
• „Tygodnik Powszechny” 1955, nr 13.
• „Żołnierz Wolności” 1955, nr 57.