Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

Organizator wystawy: Centralne Biuro Wystaw Artystycznych i Związek Polskich Artystów Plastyków
Liczba prac: 153

Wystawa Bronisława Kopczyńskiego wraz z równoległymi pokazami grafik i rysunków Tadeusza Kulisiewicza oraz obrazów Stanisława Dybowskiego były pierwszymi indywidualnymi wystawami żyjących polskich artystów urządzonymi przez Centralne Biuro Wystaw Artystycznych (CBWA) w odbudowanym gmachu Zachęty. Choć w tym zestawieniu bez wątpienia największą indywidualnością twórczą był Kulisiewicz, to obecność Kopczyńskiego można uznać nie tylko za kurtuazyjny gest wobec siedemdziesięcioletniego już wówczas  malarza (notabene wystawie tej nie nadano właściwie jubileuszowego charakteru, jedynie Juliusz Gomulicki we wstępie do katalogu wspomniał mimochodem, że ekspozycja „zbiega się z datą 45-lecia twórczości artystycznej” Kopczyńskiego).

Z Zachętą jako miejscem i instytucją malarz był związany od dziesięcioleci. W 1918 roku artysta został członkiem Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, kilkakrotnie zasiadając w jego Komitecie, zaś od 1930 r. miał prawo wystawiania w Zachęcie hors concours. Kopczyński był również związany z wystawiającą w Zachęcie grupą Pro Arte (1922–1932). Zorganizowanie wystawy twórcy, tak bardzo związanego z tym miejscem, mogło mieć wymiar gestu stylizującego nową instytucję — CBWA — zrodzoną w ramach stalinowskiej organizacji życia kulturalnego, na dziedzica i kontynuatora określonych tradycji artystycznych lat międzywojennych. Kopczyńskiego uznać można bowiem za reprezentanta ówczesnego środowiska konserwatywnego, zakorzenionego w konwencjach sztuki przełomu stuleci, niechętnie traktowanego przez kolorystów i awangardę, za to cieszącego się uznaniem czynników oficjalnych — malarz był m.in. laureatem I nagrody m.st. Warszawy (1926) i nagrody Prezesa Rady Ministrów (1927).

Legitymizację CBWA jako swoistemu peerelowskiemu następcy TZSP Kopczyński dawał także konsekwentnie stałą tematyką swoich dzieł. Już w 1916 roku artysta odniósł sukces urządzoną w Zachęcie wystawą poświęconą starej Warszawie. Malownicze i sentymentalne ujęcie zabytkowych motywów, połączone z dokumentacyjną wiernością stały się znakiem rozpoznawczym Kopczyńskiego. Choć w kolejnych latach wystawiał liczne cykle akwarel poświęcone Lublinowi, Wilnu, czy też „Polskiemu wschodowi”, to właśnie wątek varsavianistyczny — najobfitszy liczebnie w œuvre twórcy zapewnił mu już w dwudziestoleciu miano malarza Warszawy. Kopczyński nie przestawał tworzyć w latach okupacji. Ocaliwszy szczęśliwie z pożogi wojennej swój dorobek, malarz mógł szybko włączyć się do odradzającego się życia artystycznego z kolekcją prac Sześćsetletnia Warszawa w przeddzień zbrodni niemieckich (pierwszy pokaz — 1946). Stanowiła ona, wraz z nowo przygotowaną kolekcją Piękno i polskość Ziem Odzyskanych (pierwszy pokaz w 1948 roku) najczęściej wystawiany (ponad 30 razy) zbiór prac artysty. Oczywista — ze względu na tematykę — propagandowa przydatność twórczości Kopczyńskiego, jak i estetyczny konserwatyzm jego prac, zapewniły artyście, jak się okazało, drugorzędne, choć stałe miejsce w programie wystawienniczym CBWA oraz bezpieczne oddalenie od ideologicznej krytyki w czasach stalinowskich.

Być może to właśnie ta swoista pozycja outsidera, rzewnie deklarującego, że „słychać już dudnienie karocy mego życia”, ułatwiła pokazanie na omawianej wystawie w Zachęcie — oprócz oczywiście dominujących liczebnie varsavianów i prac z Ziem Odzyskanych i Północnych — także kilku akwareli z międzywojennych kresowych cyklów (m.in. Stary dwór na Wołyniu).

Krytyka przyjęła wystawę przychylnie, choć dość zdawkowo. Podkreślano znaczenie prac jako wizualnych materiałów przydatnych w trwającej odbudowie Starego Miasta w Warszawie. Za pierwszorzędne dzieło wystawy uznawano Wczoraj (znany także jako Kamienne Schodki) z 1936 roku — dzieło wyróżniające się zarówno dużym formatem, jak i techniką (było to jedno z zaledwie sześciu płócien olejnych, pozostałe prace były akwarelami, pokazano też osiem litografii). „Kompozycja ta stanowi chyba najlepszą pozycję artysty. Osiągnął w niej Kopczyński wyżyny swego talentu, tak pod względem inwencji, świetnie wybranego odcinka Starego Miasta, jak doskonałego opanowania techniki, nieskazitelnej perspektywy głębi, uplasowania osób, idealnego oddania patyny murów oraz subtelnej i dużej skali barwnej. Trafność obserwacji i gruntowna znajomość tematu sprawiły, że dzieło to jest odbiciem rzeczywistości i prawdy hi­storycznej epoki, w której żył arty­sta”. Tymi słowami Józef Kobylański nadawał onirycznemu obrazowi charakter tak pożądanego w czasach stalinizmu dzieła — dowodu artystycznego mistrzostwa.

Podobnie charakterystyczne dla epoki frazy brzmiały w jego przychylnej ocenie całości wystawy: „Wszystkie eksponaty […] czarują żywością ujęcia, światłocieniami i pięknym realizmem”. Marian Dienstl-Dąbrowa twórczość Kopczyńskiego ujmował bardziej prostodusznie: „W twórczości artysty wyczuwamy zawsze szczerość uczucia, odrębność malarskiego widzenia oraz interpretowania dawnej architektury, której chłód, monumentalizm i wiekową dostojność zamienia w niemal żywy obraz”. Stefania Podhorska-Okołów, nazywająca Kopczyńskiego „Or-Otem pędzla”, miała do artysty cokolwiek protekcjonalny stosunek, pisząc o tym, że „ukochał niemal wyłącznie stare mury”. Bez wątpienia, w marcu i kwietniu 1952 roku znacznie bardziej frapującym dla krytyki wydarzeniem w Zachęcie była głośna wystawa współczesnej plastyki francuskiej.

Mimo wszystko, czas Kopczyńskiego jeszcze się nie kończył. Dekadę później, w czasach konserwatywnej polityki kulturalnej w czasach gomułkowskich artysta powrócił do Zachęty z jeszcze jedną indywidualną wystawą.

Marek Czapelski
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Katalog:

• Wystawa prac malarskich Bronisława Kopczyńskiego, marzec 1952, Warszawa: CBWA 1952.

Bibliografia:

• Bronisław Kopczyński, „Słowo Powszechne” 1952, nr 70.
• Dienstl-Dąbrowa Marian, Malarz Warszawy – B. Kopczyński, „Słowo Powszechne” 1952, nr 72.
• Kobylański Józef, Kopczyński – Dybowski, „Dziś i Jutro” 1952, nr 14.
• Lenica Jan, Architektura w obrazach Bronisława Kopczyńskiego, „Architektura” 1952, nr 5.
• Leszczyńska Urszula, Kopczyński Bronisław Piotr, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.). Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 4, Wrocław: Ossolineum 1986, s. 97–100.
• Podhorska-Okołów Stefania, Trzy wystawy plastyków, „Kurier Codzienny” 1952, nr 59.
• Trzy wystawy polskich plastyków, „Film” 1952, nr 15.
• Wystawy w Zachęcie, „Życie Literackie” 1952, nr 6.
• Wystawy sztuk plastycznych, „Wiedza i Życie” 1952, nr 5.

Wzmianki:

• „Gazeta Poznańska” 1952, nr 65.
• „Kurier Szczeciński” 1952, nr 58.