Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: Komitet Współpracy Kulturalnej z Zagranicą
frekwencja: 21.735

Wystawa sztuki Rumuńskiej Republiki Ludowej wpisała się w serię ekspozycji prezentujących w latach 50. w Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych sztukę krajów demokracji ludowej, zgodnie z programem realizowanym przez Komitet Współpracy Kulturalnej z Zagranicą. Była jednym z pokazów mających uwiarygodnić tezę, że estetyka realizmu socjalistycznego jest logicznym następstwem rozwijających się od wieków w krajach demokracji ludowej tendencji realistycznych.

Ekspozycja w CBWA zajęła sześć sal. Pokazano malarstwo, rzeźbę i grafikę (74 obrazy, 35 rzeźb, 157 rysunków, tkaniny i gobeliny). Oprócz sztuki profesjonalnej miejsce znalazła tu również sztuka ludowa. Zgodnie z założeniami organizatorów, na podstawie przedstawionych prac można było zapoznać się z historią i życiem codziennym Rumunii ostatnich lat. W „Stolicy” pisano: „Szczególne znaczenie w rozwoju plastyki rumuńskiej ma pojawienie się wielkich kompozycji o tematyce historycznej, które sławią bohaterskie tradycje walki narodu o wolność i lepsze życie”¹. Zaprezentowano także pejzaże i portrety oraz tematy występujące w międzynarodowym malarstwie socrealistycznym²: walkę francuskich dokerów zrzucających do morza amerykańską broń oraz wojnę w Korei.

Warto zwrócić uwagę na obraz prezentujący francuskich dokerów. Na łamach „Przeglądu Kulturalnego” opisywano go w następujący sposób: „Zdecydowany nastrój walki, którą przepojona jest zamknięta w polu trójkąta grupa dokerów, podniesiony jest umiejętnym wykorzystaniem krajobrazu portowego, bardzo francuskiego. Ponad stalową konstrukcją portowych dźwigów z lewej i domkami z prawej strony zawieszone jest niebo, ciężkie od ciągnących znad Atlantyku chmur. Wszelkie braki w tym obrazie usuwają się na drugi plan wobec całości, wzmocnionym zdecydowanym, konsekwentnym ujęciem grupy i pejzażu w jednej srebrnoszarej tonacji, odtwarzającej bez żadnych wątpliwości nastrój portu”³. W Polsce podobny obraz namalował Wojciech Fangor, na co zwracał uwagę Jan Lenica („obraz ciekawy zresztą i jako porównanie z podobnymi kompozycjami naszych malarzy, np. Fangora”)⁴. Kilka miesięcy wcześniej na Wystawie współczesnej plastyki francuskiej w CBWA pokazywano również obraz Gérarda Singera podejmujący tę tematykę. Płótno zostało wówczas zakupione przez rząd polski; obecnie znajduje się w Muzeum Narodowym w Szczecinie⁵.

Na wystawie rumuńskiej zaprezentowano pokaźną — w porównaniu do wystaw innych państw organizowanych przez KWKZ w CBWA — liczbę karykatur „cieszących się w Rumunii dużą popularnością”, jak zaznaczono w przedmowie do katalogu. Ignacy Witz podjął ten wątek w recenzji: „satyra rumuńska jest sztuką wysokiej klasy, celną, ostrą, trafną, i zjadliwą”⁶. W podobnym tonie pisał o tej specyfice sztuki rumuńskiej Jan Lenica: „Przeszło 100 pozycji obejmuje żywa i bojowa polityczna karykatura, znana już polskiemu widzowi ze specjalnej wystawy. Licznie reprezentowani są najaktywniejsi rysownicy, jak Taru, Cik, Lucaci, Cobar, Rik, współpracujący stale z tygodnikiem satyrycznym «Urzica». […] Pomysły agitują widza swą celnością. Niektóre z tych karykatur, jak «Toast» czy «Prasa podżegaczy wojennych», obiegły niemal całą światową prasę demokratyczną i postępową w formie przedruków oraz były wykorzystywane jako plakaty”⁷.

Współcześni badacze sztuki i krytyki artystycznej lat 50. XX wieku zwracają uwagę na szczególny status karykatury w kulturze wizualnej doby socrealizmu. Jak argumentuje Elżbieta Kal: „Zauważmy, że w odróżnieniu od bardziej liberalnej postawy wobec zaangażowanej sztuki Zachodu, w ocenie twórczości krajów bloku sowieckiego obowiązywały polską krytykę analogiczne doktrynalne kryteria, cechowała ją podobna detaliczność, wyrazy satysfakcji […], łączone z poszukiwaniem i drobiazgowym wyliczaniem uchybień formalnych i ideologicznych. Mniej rygorystycznie traktowano plastykę satyryczną, z istoty umowną i skrótową, której polityczna, najlepiej antyamerykańska, antykościelna i prosowiecka treść zapewniała akceptację”⁸.

Wygląd ekspozycji sztuki rumuńskiej był analogiczny do projektu również prezentowanej w CBWA Wystawy prac plastyków radzieckich (1951). Wystawa rozpoczynała się na klatce schodowej Zachęty, gdzie na tle udrapowanej tkaniny umieszczono obraz olejny z wizerunkiem Józefa Stalina. Po bokach wisiały portrety sekretarzy generalnych polskiej i rumuńskiej partii komunistycznej. Na dole znajdowały się kwiaty oraz flagi Polski Ludowej, Rumuńskiej Republiki Ludowej i Związku Radzieckiego.

Na wystawie w CBWA umieszczono nieuwzględnione w katalogu eksponaty rumuńskiej sztuki ludowej. We wstępie podkreślano, że „w rumuńskiej sztuce ludowej widz polski odnajdzie liczne ślady pokrewieństwa z polską twórczością ludową Podkarpacia i Podhala”. Jak relacjonował Stefan Henel: „Dział strojów ludowych to dosłowny przepych barw, motywów ornamentalnych i bogactwa kompozycji. Nieomal z zazdrością stwierdzamy, że ludowa rumuńska kostiumologia wykazuje dużo większą inwencję artystyczną od naszej⁹”. W swej recenzji Józef Grabowski nie omieszkał dodać, że Rumunia od dawna była pełna uznania dla ludowej twórczości artystycznej, a w Bukareszcie powstało muzeum poświęcone wyłącznie sztuce ludowej i otrzymało nazwę Muzeum Sztuki Narodowej¹⁰. Zauważał jednocześnie „wspólnotę sztuki ludowej rumuńskiej i polskiej, mających z sobą styczne, mimo tak bardzo innego tonu zasadniczego”¹¹.

Ogólnikowe poszukiwanie podobieństw nie dotyczyło jedynie sztuki ludowej. Cytowany już Henel argumentował z patosem: „W treści oglądanych dzieł odnajdujemy ten sam głęboki, wspólny nam, rewolucyjny nurt walki o przebudowę społeczno-gospodarczej struktury kraju, o utrwalenie pokoju na świecie, o braterskie współżycie wszystkich ludów”¹². Dostrzegł też różnice: „Bez wątpienia, rumuńscy plastycy lepiej pamiętają od naszych o tym, że bez koloru nie ma malarstwa”¹³.

Karolina Zychowicz
dział dokumentacji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Katalog:

• Wystawa sztuki Rumuńskiej Republiki Ludowej, Malarstwo – rzeźba – grafika – sztuka ludowa, sierpień–wrzesień 1952, kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1952.

Teksty źródłowe:

• B.O., Piękna wystawa sztuki rumuńskiej w Warszawie, „Słowo Tygodnia” 1952, nr 27, s. 2.
• Grabowski, Józef, Sztuka Ludowa Rumunii, „Słowo Powszechne” 1952, nr 230, s. 4.
• Henel, Stefan, Barwy i sztuka Rumunii, „Express Wieczorny” 1952, nr 203, s. 3.
• Lenica, Jan, Sztuka Rumuńskiej Republiki Ludowej, „Trybuna Ludu” 1952, nr 255, s. 4.
• Stec, Eugeniusz, Wystawa malarstwa, rzeźby i grafiki rumuńskiej, „Przegląd Kulturalny” 1952, nr 4, s. 7.
• Witz, Ignacy, Sztuka rumuńska, „Życie Warszawy” 1952, nr 238.
• Wystawa sztuki rumuńskiej, „Stolica” 1952, nr 18, s. 11.

Opracowania:

• Kal, Elżbieta, „Tego się nie krytykuje, na kogo się nie liczy”. Polska krytyka artystyczna okresu realizmu socjalistycznego, Słupsk 2010, s. 292–299 [Krytyka a socrealizm satelitarny]. 
• Zychowicz, Karolina, The Exhibition-Organising Activity of the Comitee for Cultural Cooperation with Foreign Countries (1950–1956) Based on the Example of Selected Exhibitions at the Zachęta Central Bureau of Art Exhibitions, tłum. Klaudyna Michałowicz, „Ikonotheka” 2016, nr 26, s. 63–94.

¹ Wystawa sztuki rumuńskiej, „Stolica” 1952, nr 18 (15.09).
² Na temat różnych modeli realizmu socjalistycznego zob. Jérôme Bazin, Le réalisme socialiste et ses modèles internationaux, „Vingtième Siecle. Revue d’Histoire” 2011, nr 1, s. 72–87.
³ Eugeniusz Stec, Wystawa malarstwa, rzeźby i grafiki rumuńskiej, „Przegląd Kulturalny” 1952, nr 4 (24.09–1.10).
⁴ Jan Lenica, Sztuka Rumuńskiej Republiki Ludowej, „Trybuna Ludu” 1952, nr 255 (12.09).
⁵ Zob. Szymon Piotr Kubiak, Daleko od Moskwy. Gérard Singer i sztuka zaangażowana, Szczecin 2016.
⁶ Ignacy Witz, Sztuka rumuńska, „Życie Warszawy” 1952, nr 238 (4.10).
⁷ Jan Lenica, Sztuka Rumuńskiej Republiki Ludowej, „Trybuna Ludu” 1952, nr 255 (12.09).
⁸ Elżbieta Kal, „Tego się nie krytykuje, na kogo się nie liczy”. Polska krytyka artystyczna okresu realizmu socjalistycznego, Słupsk 2010, s. 296.
⁹ Stefan Henel, Barwy i sztuka Rumunii, „Express Wieczorny” 1952, nr 203, s. 3.
¹⁰ Józef Grabowski, Sztuka Ludowa Rumunii, „Słowo Powszechne” 1952, nr 230, s. 4.
¹¹ J. Grabowski, Sztuka ludowa Rumunii, op. cit.}
¹² S. Henel, Barwy i sztuka Rumunii, op. cit.
¹³ Ibidem.