Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: Wystawa przygotowana przez Galerię Narodową w Pradze przy współpracy Słowackiej Galerii Narodowej na polecenie Ministerstwa Kultury i Oświaty (CSRS), zorganizowana wspólnie z Ministerstwem Kultury i Sztuki (PRL)
komisarz: Václav Procházká
projekt ekspozycji: Václav Procházká, Petr Hartmann
frekwencja: 7.161 (Rocznik CBWA)

Sztuka walcząca była jedyną wystawą sztuki z Czechosłowacji zaprezentowaną w latach 60. XX wieku w gmachu Zachęty, Centralnego Biura Wystaw Artystycznych. Zorganizowano ją z okazji dwudziestej rocznicy podpisania Układu o Przyjaźni i Wzajemnej Współpracy między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Czechosłowacką¹. Przed Sztuką walczącą w CBWA w 1954 roku miała miejsce wystawa Czechosłowacka sztuka plastyczna XIX i XX wieku².

We wstępie do katalogu Sztuki walczącej, autorstwa Václava Procházki i Petra Hartmanna, stwierdzono, że „Pod pojęciem «sztuka walcząca», pojęciem szerokim i wieloznacznym, rozumie się taką sztukę, która postępowe idee wyraża w artystycznej formie w nawiązaniu do społecznej i historycznej problematyki swych czasów”³. Sztuka walcząca wpisuje się w cykl wystaw o podobnym charakterze, organizowanych w latach 50. i 60. XX wieku. Umění bojující  (Sztuka walcząca) została zaprezentowana na Wyspie Słowiańskiej w Pradze w 1958 roku⁴]. W 1966 roku, również w Pradze miała miejsce ekspozycja Sztuka zaangażowana (cz. Angažované umění)⁵. W  tę serię tematyczną wpisuje się również czechosłowacka ekspozycja z międzynarodowej wystawy Arte e Rezistenza w Bolonii (1965)⁶. Wszystkie wymienione wyżej wystawy miały obrazować propagowaną ówcześnie ideę, że „czeska i słowacka twórczość plastyczna zawsze występowała w obronie zagrożonego humanizmu, wolności osobistej i całych społeczeństw”⁷.

Jak zaznaczono w katalogu wystawy, warszawska Sztuka walcząca skupiała się na realiach społeczno-ekonomicznych międzywojennej Czechosłowacji, a także na wydarzeniach II wojny światowej, zbrojnym oporze oraz na reakcjach artystów na pojawienie się faszyzmu⁸. Dodano także grupę prac świadczących o antywojennych postawach w sztuce czeskiej przed 1914 rokiem i w czasie I wojny światowej⁹.

Najwcześniejszymi zaprezentowanymi na wystawie pracami były rysunki Františka Kupki A to tylko huśtawka  z cyklu Pieniądze oraz Pax vobiscum z cyklu Pokój, oba z 1904 roku. Pokazano również m.in. brązową rzeźbę Otto Gutfreunda Niepokój (1911) oraz płótno Bohumila Kubišty Kamieniołom w Braniku (1911). Najpóźniejsze prezentowane prace powstały pod koniec drugiej wojny światowej lub krótko po niej. Należą do nich: obraz Štefana Bednára Poległy zwiadowca (1947), grafiki Josefa Lieslera Ten, który nie doczekał końca i Swym upadkiem sieje śmierć (obie z 1945 roku), a także brąz Vincenca Makovský’ego Partyzant (1946–1947) oraz obraz olejny Ruiny, Warszawa (1947–1948) Jaroslava Paura. Na wystawie pojawiły się także prace odnoszące się do wojny domowej w Hiszpanii – Hiszpania (1936) Františka Janouška, Hiszpania 1939 (1939) Františka Hudečka, Wojna narodowa w Hiszpanii (1937) Vojtěcha Tittelbacha czy Guernica (1937) Imricha Weiner-Krála¹⁰.

Wystawę rozmieszczono w salach Matejkowskiej oraz Narutowicza¹¹. Składało się na nią 76 obrazów, 24 rzeźby oraz 62 grafiki¹². Prace zawieszono na ścianach oraz na podwieszonych panelach rozplanowanych w obrębie całej sali. Rzeźby rozmieszczono nieregularnie na białych postumentach.

W polskiej prasie pojawiły się liczne recenzje i wzmianki o wystawie. O Sztuce walczącej można było przeczytać m. in. w „Słowie Powszechnym”, „Dzienniku Ludowym”, „Trybunie Ludu”, „Kurierze Polskim”, „Życiu Warszawy”, „Za Wolność i Lud” czy w „Przeglądzie Artystycznym”¹³.

Zaprezentowana rok przed Praską Wiosną, w trakcie liberalizacji ustroju w Czechosłowacji, kiedy to ograniczono nadzór nad twórczością artystyczną¹⁴, Sztuka walcząca nie była jedynie realizacją narzuconego odgórnie tematu. Zaprezentowano na niej prace czeskich i słowackich artystów awangardowych, m. in. związanych z kubizmem Czechów Emila Filli, Bohumila Kubišty, Otto Gutfreunda, Josefa Čapka oraz czeskich surrealistów — Jindřicha Štyrský’ego i Toyen. František Hudeček, Jan Smetana i František Gross, których prace również znalazły się na wystawie w CBWA, to artyści należący do działającej w latach 40. awangardowej Grupy 42 (Skupina 42), gromadzącej artystów zainteresowanych tematem codzienności, miastem, industrializacją i życiem „przeciętnego pracującego” człowieka¹⁵.

Polscy krytycy zauważyli, że na wystawie pokazano dzieła najwybitniejszych czeskich i słowackich twórców. Jak zaznaczyła Ewa Garztecka w „Trybunie Ludu”:

Nie jest chyba przypadkiem, że do wystawy tematycznej pod hasłem „Sztuka walcząca” można było włączyć nazwiska całej bez mała czołówki twórców czeskich i słowackich, tak jak nie jest przypadkiem, że ekspozycję otwierają dwa rysunki – ostre satyry polityczne — pędzla Franciszka Kupki, jednego z prekursorów sztuki nowoczesnej XX wieku¹⁶.

W podobnym tonie pisał Ignacy Witz w „Życiu Warszawy”:

[… ] zaprezentowano nam najwybitniejszych artystów tego kraju i to pracami często doskonałymi. Gdy uświadomimy sobie, że przegląd rozpoczęty jest młodzieńczymi rysunkami Františka Kupki, jednego z klasyków europejskiej sztuki abstrakcyjnej, że wystawa zapoznaje nas z takimi nazwiskami jak: Benka, Bidlo, Čapek, Filla, Fulla, Galanda, Gutfreund, Hložník, Hoffmeister, Hoffstädter, Hudeček, Jiroudek, Kubišta, Liesler, Majerník, Makovský, Medňanský, Muzika, Pelc, Rabas, Slavicek, Sokol, Sima, Špála, Štursa, Tittelbach — to znaczy z artystami odgrywającymi w procesach rozwojowych sztuki czeskiej i słowackiej ogromną rolę, to wówczas będziemy mogli zdać sobie sprawę, jak bardzo jest ona autorytatywna¹⁷]. Witz podkreślił również znaczenie obecnych na wystawie tendencji awangardowych:

Widzimy tu wpływ modernizmu początku stulecia, wpływ Picassa i wpływ surrealizmu, postimpresjonizmu i konstruktywizmu. Ta wystawa mówi o awangardzie międzywojennej naszych sąsiadów, o tym co było tu żywe i dynamiczne i jak w grze form, od realistycznej aż po abstrakcyjną, przełamywała się dramatyczna historia dwudziestego wieku, znajdując swoje niepowtarzalne interpretacje w wizjach malarza, rzeźbiarza i grafika. W wyobraźni indywidualnej, lecz odwołującej się do instynktu społecznego¹⁸.

W recenzji opublikowanej w „Przeglądzie Artystycznym” Bogdan Szajkowski zwrócił uwagę m. in. na trzy prace Otto Gutfreunda, brązowe rzeźby Karola Pokornégo oraz Partyzanta Vincenca Makovský’ego¹⁹. Odnotował także obecność reliefu Jana Laudy Napad na Czechosłowację, prezentowanego w 1939 roku na Wystawie Światowej w Nowym Jorku²⁰.

Wspomniana już recenzja Ewy Garzteckiej nosi tytuł Sztuka prawie nie znana. Zarówno Garztecka jak i Szajkowski stwierdzają, że do tej pory nie było możliwości zapoznania się z twórczością artystów z Czechosłowacji, z wyjątkiem wystaw indywidualnych w Ośrodku Kultury Czechosłowackiej w Warszawie. Warto jednak zwrócić uwagę, że w pierwszej połowie lat 60. XX wieku twórczość niektórych artystów czeskich i słowackich można było zobaczyć w galerii działającej przy warszawskim Klubie Krzywego Koła²¹.

Wystawa Sztuka walcząca prezentowana w CBWA w 1967 roku wpisuje się w oficjalną politykę wymiany kulturalnej między PRL a CSRS. Od końca II wojny światowej kreowano wizerunek relacji polsko-czechosłowackich jako rozwijającej się „przyjaźni bratnich narodów”. W 1966 roku w „Słowie Powszechnym” opublikowano wywiad z dyrekcją Ośrodka Kultury Czechosłowackiej zatytułowany Pół miliona osób rocznie na imprezach Ośrodka Kultury Czechosłowackiej²². Wspomniano w nim o popularności, jaką cieszą się wystawy i odczyty w Ośrodku, o imprezach poświęconych tysiącleciu stosunków polsko-czechosłowackich związanych z obchodami Tysiąclecia Państwa Polskiego w 1966 roku, o kursach języka czeskiego i słowackiego oraz innych wydarzeniach promujących kulturę Czechosłowacji w różnych miastach Polski.

W czasie, kiedy w warszawskiej Zachęcie można było zobaczyć Sztukę walczącą, wystawę gromadzącą dzieła najważniejszych artystów czeskich i słowackich, 21 marca 1967 otwarto w Pradze wystawę współczesnego malarstwa polskiego przygotowaną przez Muzeum Narodowe w Warszawie oraz Ministerstwo Kultury i Sztuki²³. Zgodnie z relacją prasową zaprezentowano na niej sto obrazów sześćdziesięciu malarzy, m. in. Jana Cybisa, Eugeniusza Eibischa, Tadeusza Kantora, Aleksandra Kobzdeja, Alfreda Lenicy, Andrzeja Strumiłło, Stanisława Teisseyre i Ignacego Witza²⁴. Koniec pewnego okresu w relacjach polsko-czechosłowackich wyznacza Praska Wiosna i jej stłumienie przez wojska Układu Warszawskiego w nocy z 20 na 21 sierpnia 1968 roku.

Następna wystawa sztuki z Czechosłowacji w Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych, Czeska i słowacka grafika współczesna, miała miejsce w 1973 roku²⁵. Prezentacją, która w pewien sposób uzupełniła lukę i wydobyła to, co z powodów ideologicznych zostało w latach 60. i 70. XX wieku przemilczane, była wystawa Rewolucje 1968, która odbyła się w Zachęcie – Narodowej Galerii Sztuki w 2008 roku.

Petra Skarupsky
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Katalog:

• Sztuka walcząca, wystawa z okazji 20-tej rocznicy Układu o Przyjaźni i Wzajemnej Pomocy między PRL i CSRS, kat. wyst., red. P. Hartmann, L. Peterajova, V. Procházká, E. Ševčáková, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1967.

Opracowania:

• Budování statu / Building a State : Reprezentace Československa v umění, architektuře a designu / The Representation of Czechoslovakia in Art, Architecture and Design, ed. M. Bartlová, Praha 2015.
• Czechosłowacka sztuka plastyczna XIX i XX wieku, kat. wyst., red. V. Novotný, J. Tomeš, J. Loriš, K. Vaculík, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych w Warszawie, Praga 1954.
• Czeska i słowacka grafika współczesna, kat. wyst., red. E. Šefčaková, J. Wittlichová, listopad – grudzień 1973, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1973.
• Galeria Krzywe Koło. Katalog wystawy retrospektywnej, kat. wyst., red. J. Zagrodzki, lipiec – wrzesień 1990, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1990.
• Krejči M., Pawilon Czechosłowacji, [w:] Wystawa nowojorska 1939, red. J. M. Sosnowska, Warszawa 2012, s. 275–283.
• Rewolucje 1968, red. H. Wróblewska, M. Brewińska, Z. Machnicka, J. Sokołowska, Warszawa 2008.
• Rocznik CBWA 1965–1966–1967, red. Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Ada Potocka, Helena Szustakowska, Halina Zacharewicz, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1968], s. 77.
• Skupina 42, red. E. Petrová, Praha 1998.

Teksty źródłowe:

• Garztecka E., Sztuka prawie nieznana, „Trybuna Ludu” 1967, nr 82 (23.03), s. 4.
• (K), Pół miliona rocznie osób na imprezach Ośrodka Kultury Czechosłowackiej, „Słowo Powszechne” 1966, nr 312 (29.12), s. 3.
• K.S., Wystawa w Pradze polskiego malarstwa, „Życie Warszawy” 1967, nr 69 (22.03), s. 5.
• Witz I., Sztuka walcząca i pokazy na Mazowieckiej, „Życie Warszawy” 1967, nr 69 (22.03), s. 5.
• Szajkowski B., Sztuka walcząca, „Przegląd Artystyczny” 1967, nr 6, s. 43.

Materiały źródłowe (niepublikowane):

• „Protokół z posiedzenia, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, W-wa, plac Małachowskiego 3, dotyczącego spraw organizacyjnych, związanych z przygotowaniem do eksploatacji w gmachu «Zachęty» Wystawy Plastyki Czechosłowackiej”, maszynopis, Dział Dokumentacji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki.

Artyści

Jakub Beuernfreud, Jan Bauch, Miloš A. Bazovský, Štefan Bednár, Břestislav Benda, Vincenc Beneš, Martin Benka, František Bidlo, Josef Brož, Vratislav H. Brunner, Josef Čapek, Ladislav Čemický, Karel Černý, Ferdiš Duša, Karel Dvořák, Emil Filla, Ľudovít Fulla, Mikulás Galanda, František Gross, Otto Gutfreund, Edmund Gwerk, Václáv Hejna, Vincent Hložník, Adolf Hoffmeister, Bedřrich Hoffstädter, Karel Holan, Miloslav Holý, Vladislav Hřímalý, Julius Jakoby, František Janoušek, Miloš Jiránek, František Jiroudek, Jozef Kostka, Pravoslav Kotík, Karel Kotrba, Jaroslav Král, Zdeněk Kratochvíl, Eugen Krón, Bohumil Kubišta, František Kupka, Jan Lauda, Karel Lidický, Josef Liesler, Cyprian Majerník, Vincenc Makovský, Josef Malejovský, Václav Majerník, Vincenc Makovský, Josef Malejovský, Václav Mašek, Ladislav Medňanský, Ján Mudroch, František Muzika, Karel Myslbek, Otakar Nejedlý, Julius Nemčík, Eugen Nevan, Willy Nowak, Arnošt Paderlík, Jaroslav Paur, Antonín Pelc, Emil A. Pitterman, Karel Pokorný, Rudolf Pribiš, Jindřich Prucha, Václav Rabas, Vlastimil Rada, Jan Rambousek, Zdeněk Seydl, Vladimír Silovský, Antonín Slaviček, Jan Smetana, Koloman Sokol, Vladimír Sychra, Josef Šíma, Václav Špála, Karel Štěch, Karel Štika, Jan Štursa, Jindřich Štýrský, Václav Tikal, Vojtěch Tittelbach, Toyen, Rudolf Uher, Josef Wagner, Imrich Weiner-Král, Ján Želibský.

 

---

¹] Sztuka walcząca, wystawa z okazji 20-tej rocznicy Układu o Przyjaźni i Wzajemnej Pomocy między PRL i CSRS, kat. wyst., red. P. Hartmann, L. Peterajova, V. Procházká, E. Ševčáková, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1967.
² Czechosłowacka sztuka plastyczna XIX i XX wieku, kat. wyst., red. V. Novotný, J. Tomeš, J. Loriš, K. Vaculík, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych w Warszawie, Praga 1954.
³ Sztuka walcząca, wystawa z okazji 20-tej rocznicy Układu o Przyjaźni i Wzajemnej Pomocy między PRL i CSRS, op. cit., s. 1.
⁴  http://abart-full.artarchiv.cz/vystavy.php?x=13&y=10&Fnazev=Um%C4%9Bn%C3%AD+bojuj%C3%ADc%C3%AD&Ftermin=&Finstituce=&Fobec=&Fporadatel=&Fpredmet  (dostęp:10.10.2017).
⁵ Sztuka walcząca, wystawa z okazji 20-tej rocznicy Układu o Przyjaźni i Wzajemne
⁶ Ibidem.
⁷ Ibidem.
⁸ Ibidem.
⁹ Ibidem.
¹⁰ Ibidem, s. 5–10.
¹¹ „Protokół z posiedzenia, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, W-wa, plac Małachowskiego 3, dotyczącego spraw organizacyjnych, związanych z przygotowaniem do eksploatacji w gmachu «Zachęty» Wystawy Plastyki Czechosłowackiej”, maszynopis, Dział Dokumentacji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki.
¹² Ibidem.
¹³ Rocznik CBWA 1965–1966–1967, red. Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Ada Potocka, Helena Szustakowska, Halina Zacharewicz, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1968], s. 77.
¹⁴ Na temat politycznych kontekstów Praskiej Wiosny zob. np. Rewolucje 1968, red. H. Wróblewska, M. Brewińska, Z. Machnicka, J. Sokołowska, Warszawa 2008, s. 175–190.
¹⁵ Zob. Skupina 42, red. E. Petrová, Praha 1998.
¹⁶ E. Garztecka, Sztuka prawie nieznana, „Trybuna Ludu” 1967, nr 82 (23.03), s. 4.
¹⁷ I. Witz, Sztuka walcząca i pokazy na Mazowieckiej, „Życie Warszawy” 1967, nr 69 (22.03), s. 5.
¹⁸ Ibidem.
¹⁹ B. Szajkowski, Sztuka walcząca, „Przegląd Artystyczny” 1967, nr 6,  s. 43.
²⁰] Ibidem. Zob. także Budování statu / Building a State: Building a State: Reprezentace Československa v umění, architektuře a designu / The Representation of Czechoslovakia in Art, Architecture and Design, ed. M. Bartlová, Praha 2015, s. 60; M. Krejči, Pawilon Czechosłowacji, w: Wystawa nowojorska 1939, red. J. M. Sosnowska, Warszawa 2012, s. 275–283.
²¹ Galeria Krzywe Koło. Katalog wystawy retrospektywnej, kat. wyst., red. J. Zagrodzki, lipiec – wrzesień 1990, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1990, s. 89–110.
²² (K), Pół miliona rocznie osób na imprezach Ośrodka Kultury Czechosłowackiej, „Słowo Powszechne” 1966, nr 312 (29.12), s. 3.
²³ K.S., Wystawa w Pradze polskiego malarstwa, „Życie Warszawy” 1967, nr 69 (22.03), s. 5.
²⁴ Ibidem.
²⁵ Czeska i słowacka grafika współczesna, kat. wyst., red. E. Šefčaková, J. Wittlichová, listopad – grudzień 1973, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1973.