Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizacja: Ambasada U.S.A. w Polsce, CBWA
opracowanie naukowe wystawy: Doris Meltzer
projekt plakatu: Lowell Naeve
liczba artystów: 122
liczba eksponatów: 150

„Po raz pierwszy mamy okazję bliższego poznania rysunku, grafiki i akwarel Stanów Zjednoczonych. Pokaz w «Zachęcie» jest więc bardzo istotnym dopełnieniem naszych niewielkich wiadomości o sztuce tego kraju oraz jakąś podstawą do sądów — co prawda bardzo fragmentarycznych — jeśli chodzi o odrębność tej sztuki” — pisał Ignacy Witz w recenzji wystawy Sztuka graficzna USA, otwartej w grudniu 1957 roku w Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych¹.

Wystawa amerykańska była zapowiadana w polskiej prasie już pod koniec października 1957 roku. W „Trybunie Ludu” podano wtedy liczbę prac („ok. 150”) i wymieniono nazwiska trojga artystów: „z bardziej znanych polskim plastykom malarzy amerykańskich na wystawie tej reprezentowani będą Mary Cassot [Cassatt – red. G.Ś.], Hopper, Archipenko”². W niezbyt licznych recenzjach i wzmiankach podkreślano, że ta pierwsza wystawa grafiki ze Stanów Zjednoczonych została zorganizowana dzięki staraniom Ambasady USA³. Była to wystawa zebrana i opracowana przez Doris Meltzer, dyrektorkę National Serigraph Society, łącząca wybór z kolekcji amerykańskich z ekspozycją objazdową akwarel L’Aquarelle Contemporaine aux États-Unis (zorganizowaną przez Sekcję Kulturalną Ambasady Stanów Zjednoczonych i L’Action Française). Zespół grafik pokazywany w CBWA pochodził z Metropolitan Museum of Art, a rysunki  m.in. ze zbiorów Fogg Art Museum, Rosenwald Collection, American Association of University Women oraz z nowojorskich galerii sztuki⁴.

Podkreślając, że wyobrażenia polskiej publiczności o kulturze Stanów Zjednoczonych zostały ukształtowane przede wszystkim przez amerykańską literaturę (Hemingway, Caldwell, Steinbeck, Faulkner), Ignacy Witz wyliczył w swojej recenzji pewne niedostatki, jeśli chodzi o listę artystów uczestniczących w pokazie w CBWA: „są tu nieobecni ci, o których nerwie społecznym wiemy, a więc przede wszystkim Ben Shahn, znany nam Gropper, Charles White, najwybitniejszy dziś na świecie nowatorski satyryk Steinberg i inni, zwłaszcza zaś artyści urzeczeni dawnym prymitywem amerykańskim. Jakoś tak się składa, że twórcy, których przed chwilą wspomniałem, rysują się w moim umyśle jako najbardziej […] związani z kulturą amerykańską”⁵.

W tej najobszerniejszej i najbardziej wnikliwej recenzji Witz zauważa jednocześnie, że sztuka amerykańska prezentowana w CBWA w 1957 roku jest tworzona przez artystów przybyłych do Stanów Zjednoczonych z całego świata, stąd też „są tu promieniowania dziesiątków różnych kultur, przyniesionych przez artystów z wszystkich zakątków świata. Gruzińskie demony, paryskie nastroje, małe wschodnio-europejskie getta, namiętności i dramatyzmy Hiszpanii, słowiańskie liryczne nieokiełznanie i centralno-europejskie poszukiwania syntezy – wszystko to miesza się tutaj. […] Odnajdziemy też w salach «Zachęty» bohaterski okres walki o nową sztukę w rysunkach Archipenki — wielkiego ukraińskiego rzeźbiarza. Odnajdziemy pierwsze promieniowanie impresjonizmu w pracach Mary Cassatt i Whistlera, równie francuskich co amerykańskich. […] Ten tygiel daje obraz określony lecz nie wykrystalizowany do końca, obraz rodzącej się dopiero tradycji, bez której w sztuce nigdy nie można pójść dalej”⁶.

Przedstawione powyżej rozpoznanie wielokulturowości Witz dopełnia uwagą, że Zygmunta Menkesa (w katalogu wystawy — Sigmunda Menkesa, malarza żydowskiego pochodzenia, urodzonego  w 1896 roku we Lwowie, związanego z École de Paris) „możemy uważać za artystę w dużej mierze polskiego”, mimo tego, „iż wyemigrował około ćwierć wieku temu z Polski”⁷ [Menkes wyjechał do Stanów Zjednoczonych w 1935 roku – red. G.Ś.].

W niepodpisanej recenzji w „Tygodniku Powszechnym”, bardzo podobnej w tonie do recenzji Witza, podkreślano, że „mniej więcej 1/3 artystów, których widzimy na wystawie, urodziła się poza USA, najczęściej w Europie” i jednocześnie powtarzano „najwybitniejsze nazwiska” obecne na ekspozycji: „świetny rzeźbiarz ukraiński Archipenko oraz klasycy plastyki amerykańskiej Whistler i Mary Cassatt”⁸. Doceniając znaczenie pierwszego pokazu sztuki amerykańskiej w CBWA, krytycy zauważali jednak nieobecność niektórych artystów (i Williama Groppera, i Jacksona Pollocka): „Nie ma na [wystawie] genialnego a popularnego w Polsce rysownika Saula Steinberga (Rumuna z pochodzenia, a Amerykanina z wyboru), nie ma jednego z najświetniejszych malarzy USA Ben Shahna (urodzonego gdzieś na Wileńszczyźnie), nieobecni są Jackson Pollock, Mark Tobey, de Kooning czy Demuth. Nie ma też przedstawicieli satyry społecznej, jak znany w Polsce William Gropper”⁹. Uzupełnić trzeba, że Gropper znany był polskiej publiczności chociażby z Wystawy prac postępowych artystów plastyków (CBWA, 6.02–6.03.1954). Ciekawym wątkiem jest również postulat, że „miło byłoby […] zobaczyć wystawę amerykańskiego malarstwa, a jeszcze lepiej np. „one-man show” Ben Shahna”¹⁰. Brak prac tego malarza zauważano już w recenzjach z Wystawy prac postępowych artystów plastyków, organizowanej jeszcze przez działający w okresie stalinizmu Komitet Współpracy Kulturalnej z Zagranicą (1950–1956)¹¹.

Wspomnieć też należy, że czujne oko recenzentki „Sztandaru Młodych” wychwyciło na wystawie w CBWA, oprócz rysunków Mary Cassatt i Whistlera, „akwafortę Edwarda Hoppera — znanego przedstawiciela nurtu realistycznego”, „rysunek Georgii O’Keffe [O’Keeffe – red. G.Ś] oraz obecność prac Morrisa Gravesa przedstawiciela tzw. „Szkoły Pacyfiku”¹².

Powtarzane przez krytyków argumenty o „wielkich nieobecnych” niewątpliwie zostały zainspirowane tekstem O sztuce amerykańskiej Bohdana Urbanowicza, zamieszczonym w katalogu wystawy. Wprowadza on czytelnika w historię sztuki amerykańskiej, wspomina o twórczości Pollocka czy Hoppera, ale też i o momentach jej styczności ze sztuką europejską; przykładem jest działalność Archipenki w Stanach Zjednoczonych od 1923 roku. Urbanowicz wyjaśnia jednocześnie, że, po pierwsze, wystawa w CBWA nie jest przeglądem „całokształtu sztuki amerykańskiej”; po drugie, nie ma układu chronologicznego, ani też systematyzującego kierunki artystyczne; po trzecie, nie ma na niej niektórych nazwisk, w tym „Kooninga, Tobeya i Pollocka”¹³. Domaganie się przez krytyków obecności Shahna wynikało zapewne z faktu, że w swoim eseju Urbanowicz zaznaczył: „na wystawie znajdą się realistyczne i społeczne dzieła Ben Shahna”¹⁴. Tę rozbieżność między treścią wcześniej napisanego eseju a ostatecznym kształtem ekspozycji w CBWA wyjaśnia w oficjalny sposób adnotacja w katalogu: „Warunki transportowe wystawy objazdowej wpłynęły na ograniczenie jej rozmiarów uniemożliwiając np. wystawienie większych prac wykonanych ostatnio przez artystów amerykańskich”¹⁵.

Wystawa zajmowała pięć sal Zachęty¹⁶. Sposób eksponowania prac został skrytykowany przez Witza: „Na wystawie znajduje się bardzo wiele ciekawych prac i niejeden interesujący artysta. Niestety zobaczenie ich jest utrudnione przez niefortunne rozwieszenie, które rozrzuca kilka pozycji jednego artysty na różne sale i ściany, co z góry już przesądza możliwości ogarnięcia i wczucia się w indywidualną atmosferę dzieł jednej ręki. Podobnie ma się rzecz z gatunkami nieco nadmiernie przemieszanymi, przez co zamazuje się najistotniejsza i najsympatyczniejsza bodaj cecha tej wystawy, a więc rozmaitość współistnienia najrozmaitszych tendencji. Słowem chaosik trzeba sobie tutaj uporządkować samemu […]”¹⁷. Recenzentka „Sztandaru Młodych” spojrzała na formę prezentacji dzieł z większą przychylnością: „Zwróćcie uwagę na ciekawy sposób ekspozycji, na świetnie skomponowaną kwadratową salę z półkolistym, czarnym ekranem”¹⁸.

Petra Skarupsky
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

(redakcja Gabriela Świtek)

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Katalog:

• Sztuka graficzna USA, wstęp Bohdan Urbanowicz, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1957.
• Rocznik CBWA 1957, [b.a.; opracowanie graficzne: Wojciech Zamecznik], Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1958], s. 22–23.

Teksty źródłowe:

• (b), Po raz pierwszy Warszawa …, „Stolica” 1958, nr 1.
• Barbara, Grafika USA w „Zachęcie”, „Sztandar Młodych” 1957, nr 302.
• Grafika amerykańska, „Tygodnik Powszechny” 1958, nr 5 (2.02).
• Grubert, H., O paryskiej wieży Eiffla…, „Express Wieczorny” 1957, nr 255.
• (l j), Wystawa grafiki amerykańskiej, „Kurier Polski” 1957, nr 85.
• Osęka, Andrzej, Spotkanie ze sztuką USA, „Trybuna Ludu” 1958, nr 20.
• Stopczyk, Stanisław K., Młoda grafika amerykańska, „Kierunki” 1958, nr 4.
• [b.a.], Sztuka graficzna USA, „Zwierciadło” 1958, nr 1.
• Witz, Ignacy, Grafika amerykańska, „Życie Warszawy” 1958, nr 2.
• [b.a.], Wystawa rysunków i grafiki amerykańskiej, „Trybuna Ludu” 1957 nr 300, (30.10).
• z k, Wystawa sztuki graficznej USA, „Trybuna Ludu” 1957, nr 341 (10.12).

Opracowania dodatkowe (grafika amerykańska):

• Acton, D., A Spectrum of Innovation: Color in American Printmaking 1890–1960, London 1990.
• Castleman, R., Prints of the Twentieth Century: A History, New York 1988.
• Shadwell, W., American Print Making: First 150 Years, Washington 1969.
• Smith, J. T., Murphy, K.M., Pressed in Time: American Prints 1905–1950, San Marino CA 2008.
• Twentieth-Century American Drawing: Three Avant-Garde Generations, kat. wyst., Solomon R. Guggenheim Museum, New York 1976.

Artyści

Rysunek: Aleksandr Archipenko, Dorr Bothwell, Byron Browne, Charles Burchfield, Kenneth Callahan, Rhys Caparn, Mary Cassatt, Edward Chávez, Lily Cushing, Fred Farr, Madeleine Gekiere, Edward Giobbi, Morris Graves, Marsden Hartley, John Hultberg, Angelo Ippolito, Mitchell Jamieson, Paul Jenkins, Walter Kamys, Morris Kantor, Robert Leland Kiley, Gaston Lachaise, Robert Laurent, Vincent Longo, Ezio Martinelli, George Morrison, Lowell Naeve, Georgia O’Keeffe, Robert Andrew Parker, Tom V. Schmitt, Charles Seliger, Edward John Stevens, Joachim H. Themal, Jean (Jones) Watts, James Abbott McNeill Whistler.

Grafika: Irving Amen, Leonard Baskin, John Bernhardt, Dorr Bothwell, Fiske Boyd, Howard Bradford, Louis Bunce, Mary Cassatt, Minna Citron, Glenn O. Coleman, Warrington Colescott, siostra Mary Corita [Sister Mary Corita Kent], Ralston Crawford, Zulema Damianovich, Arthur B.[owen] Davies, Worden Day, Richard A. Florsheim, Antonio Frasconi, Jan Gelb, Gorden Gilkey, Philip Hicken, Sheila Boyd Hoermann, Winslow Homer, Edward Hopper, Hans Jelinek, Robert Leland Kiley, Edward Landon, Boris Margo, Joseph Margulies, Henry Mark, Robert Marx, Sigmund Menkes, Seong Moy, Thomas Nast, Frederick O’Hara, Joseph Pennell, Jack Perlmutter, Gabor Peterdi, Leonard Pytlak, Bernard Reder, Hulda D. Robbins, Anne Ryan, Louis Schanker, Karl Schrag, Kurt Seligmann, Nahum Tschacbasov, Janet Turner, Mary Van Blarcom, Sylvia Wald, Emil Weddige.

Akwarele: William Baziotes, Morris Blackburn, William Boughton, Byron Browne, Gunvor Bull-Teilman, Charles Burchfield, Gene Charlton, George Constant, Fred Conway, Lucille Corcos, Dorothy Dehner, Lamar Dodd, Ethel Edwards, Jimmy Ernst, Betty Esman, Ilse Getz, Xavier Gonzales, Frank Govan, Morris Graves, Balcomb Greene, Siv Holme, Martha Visser’t Hooft, Florence Kawa, Dong Kingman, Michael Lekakis, Douglas Lockwood, Einar Lunden, Reginald Marsh, Ezio Martinelli, Hans Moller, Isaac Lane Muse, Arthur Osver, Gabor Peterdi, Phillip Pieck, Sibley Smith, Irwin Touster, Sylvia Wald.

---

¹ Ignacy Witz, Grafika amerykańska, „Życie Warszawy” 1958, nr 2 (2.01).
² Wystawa rysunków i grafiki amerykańskiej, „Trybuna Ludu” 1957 nr 300, (30.10).
³ z k, Wystawa sztuki graficznej USA, „Trybuna Ludu” 1957, nr 341 (10.12).
⁴ Zob. Sztuka graficzna USA, wstęp Bohdan Urbanowicz, kat. wystawy, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1957, s. nlb. Prace zostały wypożyczone z: American Association of University Women, Grace Borgenicht Gallery, Julius Carlebach Gallery, Contemporary Arts, Inc., Fogg Art Museum, Grand Central Moderns, Heller Gallery, Martha Jackson Gallery, Kootz Gallery, Meltzer Gallery, Metropolitan Museum of Art, Midtown Galleries, Milch Galleries, National Gallery of Art (Rosenwald Collection), Frank K.M. Rehn Gallery, Roko Gallery, Bertha Schaefer Gallery, Tom V. Schmitt, Maynard Walker Gallery, Weyhe Gallery, Willard Gallery, Zabriskie Gallery.
⁵ Ignacy Witz, Grafika amerykańska, op. cit.
⁶ Ibidem.
⁷ Ibidem.
⁸ Grafika amerykańska, „Tygodnik Powszechny” 1958, nr 5 (2.02).
⁹ Ibidem.
¹⁰ Ibidem.
¹¹ Na temat działalności Komitetu Współpracy Kulturalnej z Zagranicą zob. Karolina Zychowicz, The Exhibition-Organising Activity of the Comitee for Cultural Cooperation with Foreign Countries (1950–1956) Based on the Example of Selected Exhibitions at the Zachęta Central Bureau of Art Exhibitions, tłum. Klaudyna Michałowicz, „Ikonotheka” 2016, nr 26, s. 63–94.
¹² Barbara, Grafika USA w „Zachęcie”, „Sztandar Młodych” 1957, nr 302.
¹³ Bohdan Urbanowicz, O sztuce amerykańskiej, w: Sztuka graficzna USA, wstęp Bohdan Urbanowicz, kat. wystawy, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1957, s. nlb.
¹⁴ Ibidem.
¹⁵ Sztuka graficzna USA, op. cit., s. nlb.
¹⁶ z k, Wystawa sztuki graficznej USA, op. cit.
[17] Ignacy Witz, Grafika amerykańska, op. cit.
[18] Barbara, Grafika USA w „Zachęcie”, op. cit.