Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

Organizator: Komitet Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, Związek Polskich Artystów Plastyków, Centralne Biuro Wystaw Artystycznych
komisarz: Roman Artymowski
frekwencja: 21.103 (Rocznik CBWA)

Wystawa Roberta Hainarda (1906–1999) nie była może jedną z najważniejszym wystaw w polskim życiu artystycznym lat 50. XX wieku, ale w warszawskim Archiwum Akt Nowych zdeponowane są ciekawe materiały archiwalne będące cennym źródłem dla poznania tego okresu i mechanizmów ówczesnej wymiany kulturalnej. Można tam odnaleźć następujący wyciąg z pisma poselstwa PRL w Bernie:

„Hainard przesłał nam odpis swojej korespondencji z dr. Żabińskim¹, który w sposób dość niezręczny (a może złośliwy) poinformował go, że będzie miał trudności ze zwiedzaniem tych terenów, ponieważ są to tereny przygraniczne, gdzie pobyt wymaga specjalnego zezwolenia, o które jest bardzo trudno. Było w tym liście również zdanie, że szkoda, że nie zna rosyjskiego, przydałby mu się na tych terenach bardziej niż francuski. Wszystko to razem brzmiało tak fałszywie, że uznałam za słuszne zapewnić Hainarda, że Żabiński się myli i żadnych przeszkód nie napotka. Dlatego usilnie prosimy o zorganizowanie mu zwiedzania zarówno Białowieży, jak Podhala, ponieważ w tym kontekście sprawa nabiera szczególnej wagi. […] Sprawę komplikuje nieco list, który otrzymaliśmy od Hainarda ostatnio, a którym niniejszym załączam. Hainard pragnąłby przebywać w Polsce co najmniej 6 tygodni, na swój koszt, co szeroko w liście uzasadnia. Ze swej strony pragnęlibyśmy gorąco poprzez prośbę Hainarda, który robi wrażenie człowieka przyzwoitego, trochę dziwaka. Zależy nam na tym tym bardziej, że prasa szwajcarska rozpisuje się teraz (po konferencji ministrów) na temat niemożliwości wymiany kulturalnej z naszymi krajami, opuszczenia z powrotem żelaznej kurtyny itp.”².

Z innych dokumentów wynika, że inicjatorem wystawy Hainarda w Polsce był Pierre Boffard. Czytamy tam: „Dyrektor Muzeum Sztuki i Historii w Genewie p. Bouffard — zaproponował Poselstwu PRL w Bernie zorganizowanie w Polsce wystawy prac grawerskich i rzeźbiarskich Roberta Hainarda […] Jest on członkiem postępowej organizacji genewskiej «Connaître». Ma lewicowe zapatrywania”³.

W dokumentach KWKZ znajduje się również list Roberta Hainarda do ambasady polskiej, w którym pisze: „Zobaczenie Polski jest moim dawnym marzeniem. Przed wojną byłem biedny i mało znany”⁴. Artysta przyjeżdżający spoza żelaznej kurtyny musiał być dokładnie skontrolowany, stąd niektóre sprawozdania w dniu dzisiejszym wydają się mieć charakter humorystyczny. Referent prasowy ambasady PRL w Bernie Izabela Bychowska donosiła: „Aby zorientować się w charakterze i rozmiarach projektowanej wystawy odwiedziłam Hainarda w jego pracowni. Tematem jego prac są ptaki i zwierzęta. Potrafi on po kilkanaście dni i nocy czatować ukryty w krzakach, by podpatrywać życie zwierząt”⁵. 

Robert Hainard był nie tylko artystą, lecz również przyrodnikiem; opublikował szereg książek z zakresu biologii i ornitologii⁶. W Polsce — oprócz pokazania swych prac — chciał odwiedzić również Narodowy Park Tatrzański i Puszczę Białowieską, w której najbardziej interesował go żubr, ryś, wilk i dzik. „Gazeta Białostocka” donosiła jednak, że „Robertowi Hainardowi nie udało się — niestety — zobaczyć żywego rysia, o czym marzył przed wyjazdem do Białowieży”⁷.

Artysta był obecny na wernisażu i wygłosił przemówienie⁸. Na łamach „Stolicy” pisano, że wystawa przyciąga do Zachęty oprócz dorosłych również dużo dzieci i młodzieży⁹. Pokazano 91 drzeworytów i 6 rzeźb. Największą popularnością cieszyła się praca przedstawiająca wydrę. Jak zaznaczano, „artysta stworzył ten obraz po spędzeniu wielu godzin w ukryciu wśród trzcin — w celu podpatrzenia trybu życia zwierzątka i jego reagowania na zachodzące zjawiska”¹⁰.

Grafika Hainarda wyróżniała się na tle grafiki europejskiej. François Fosca w katalogu wystawy zaznaczał: „W przeciwieństwie do grafiki wielu artystów europejskich ostatnich sześćdziesięciu czy osiemdziesięciu lat, kolorowe drzeworyty Roberta Hainarda nie zawdzięczają niczego rycinom japońskim. Każdy z nich został poprzedzony licznymi studiami z natury, odznaczającymi się ścisłą wiernością, zaś nad ich powielaniem, wymagającym wielkiego mistrzostwa technicznego, czuwa troskliwie sam artysta”¹¹. Owa niezależność w stosunku do panujących tendencji, świadczyła — według Fosci — o oryginalności i niezależności Hainarda.

Komisarzem wystawy (funkcja, która dopiero co się ukształtowała w tamtym czasie) był Roman Artymowski, pełniący tę funkcję również w czasie organizacji dwóch innych wystaw w Zachęcie — Wystawy sztuki meksykańskiej (1955) i Wystawy prac grafików Niemieckiej Republiki Federalnej (1956). Artymowski był wieloletnim wykładowcą grafiki w Bagdadzie, zajmował się malarstwem i grafiką, lecz także pisał o sztuce. Wielokrotnie pełnił funkcję komisarza wystaw sztuki polskiej za granicą, aranżował wystawy, a także redagował wstępy do katalogów¹². Do jego zadań podczas wystawy Roberta Hainarda należało:

„1. obecność przy rozpakowywaniu eksponatów;
2. zebranie i opracowanie materiałów katalogowych, akceptacja tekstów, wybór ilustracji do katalogu i plakatu;
3. współdziałanie przy przygotowywaniu katalogu, plakatu i zaproszeń;
4. obecność przy spisaniu protokołu po demontażu wystawy;
5. współdziałanie przy konferencji prasowej”¹³.

Warunki ekspozycyjne były w tamtym czasie trudne, o czym świadczy wpis jednego ze zwiedzających do księgi pamiątkowej: „Boli mnie natomiast fakt braku troski ze strony kierownictwa wystawy na fakt przeciekania dachu w sali z drzeworytami Roberta Hainarda, gdzie całe kałuże wody są na podłodze […]”¹⁴.

Wystawa Roberta Hainarda — jak również inne zagraniczne wystawy pokazywane w Zachęcie w latach 1951–1956 zostały zorganizowane przez Komitet Współpracy Kulturalnej z Zagranicą — stalinowską jednostkę, do której zadań należało scentralizowanie i upolitycznienie wymiany kulturalnej. Wystawa Hainarda zwiastowała rozpad polityki wystawienniczej KWKZ. Jej nowością był pozorny brak zawartości ideologicznej. Próżno jednak szukać było najnowszych trendów obecnych na Zachodzie, zdecydowano się na prace artysty poruszającego się poza aktualnymi tendencjami.

Karolina Zychowicz
dział dokumentacji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Opracowania:

• Zychowicz, Karolina, The Exhibition-Organising Activity of the Comitee for Cultural Cooperation with Foreign Countries (1950–1956) Based on the Example of Selected Exhibitions at the Zachęta Central Bureau of Art Exhibitions, tłum. Klaudyna Michałowicz, „Ikonotheka” 2016, nr 26, s. 63–94.

Teksty źródłowe:

• (b), Zwierzęta i ptaki Roberta Hainarda w Zachęcie, „Stolica” 1956, nr 13.
• (K), Szwajcarski miłośnik zwierząt, „Głos Pracy” 1956, nr 50.
• Artysta plastyk szwajcarski przybył do Polski, „Gazeta Krakowska” 1956, nr 46.
• Fosca, François, Robert Hainard i jego sztuka, w: Drzeworyty i rzeźby Roberta Hainarda (Szwajcaria), kat. wyst. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1956, s. 3–5. 
• Na żubry, wilki i dziki zamierza „polować” z ołówkiem w ręku plastyk szwajcarski, „Trybuna Ludu” 1956, nr 66.
• Na żubry, wilki i dziki zamierza polować znany plastyk szwajcarski z ołówkiem i notatnikiem, „Express Poznański” 1956, nr 57.
• Plastyk szwajcarski „poluje” z ołówkiem w ręku w Białowieży, „Gazeta Krakowska” 1956, nr 57.
• Polowanie na wilki żubry i dziki z ołówkiem w ręku zamierza urządzić w Białowieży znany plastyk szwajcarski R. Hainard, „Gazeta Białostocka” 1956, nr 57.
• Pomorska, Urszula, Spotkania z plastyką w „Zachęcie” 1956, nr 76.
• Szwajcarski artysta-plastyk przybył do Polski, „Express Poznański” 1956, nr 48.
• Wystawa drzeworytów i rzeźb Roberta Hainarda, „Trybuna Ludu” 1956, nr 58.
• Wystawa Hainarda w Zachęcie, „Życie Literackie” 1956, nr 10.
• Z pobytu malarza szwajcarskiego R. Hainarda w Białowieży, „Gazeta Białostocka” 1956, nr 67.

Wzmianki:

• „Echo Krakowskie” 1956, nr 46.
• „Echo Krakowskie” 1956, nr 50.
• „Ilustrowany Kurier Polski” 1956, nr 61.

---

¹ Jan Żabiński (1897–1974) – zoolog, wieloletni dyrektor Ogrodu Zoologicznego w Warszawie.
² Wyciąg z Pisma Poselstwa PRL w Bernie. Archiwum Akt Nowych, Akta Komitetu Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, sygn. 264.
³ List naczelnika wydziału prasowo-kulturalnego J. Kowalikowej do Komitetu Współpracy Kulturalnej z Zagranicą z 27 września 1946. Archiwum Akt Nowych, Akta Komitetu Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, sygn. 264.
⁴ List Roberta Hainarda do p. Bobowskiej. Archiwum Akt Nowych, Akta Komitetu Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, sygn. 264 [tłum – K.Z.].
⁵ Izabela Bychowska, Dotyczy wystawy Roberta Hainarda, Berno 5 października 1955. Archiwum Akt Nowych, Akta Komitetu Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, sygn. 264.
⁶ Nature et mécanisme, Neuchâtel 1946; Mammifères sauvages d’Europe, Neuchâtel-Paris 1948–1949 i in.
⁷ Z pobytu malarza szwajcarskiego R. Hainarda w Białowieży. Nie udało się zobaczyć żywego rysia, „Gazeta Białostocka” 1956, nr 67 (19.03).
⁸ Wystawa drzeworytów i rzeźb Roberta Hainarda, „Trybuna Ludu” 1956, nr 58 (28.02).
⁹ (b), Zwierzęta i ptaki Roberta Hainarda w Zachęcie, „Stolica” 1956, nr 13 (25.02).
¹⁰ Ibidem.
¹¹ François Fosca, Robert Hainard i jego sztuka, w: Drzeworyty i rzeźby Roberta Hainarda (Szwajcaria), kat. wyst. CBWA „Zachęta”, Warszawa 1956, s. 3.
¹² Bożena Kowalska, Roman Artymowski, w: Roman Artymowski 1919–1993, akwarele, kat. wyst. Państwowa Galeria Sztuki w Łodzi, Łódź 1996, s. 6.
¹³ Dotyczy wystawy rzeźb i drzeworytów Roberta Hainarda. Archiwum Akt Nowych, Akta Komitetu Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, sygn. 264.
¹⁴ Archiwm Akt Nowych, Akta Komitetu Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, sygn. 264.