Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

komisarz: Maurice Jardot
organizator: CBWA, ZPAP, Galeria Louise Leiris
frekwencja: 42 085

Była to pierwsza z trzech wystaw zorganizowanych przez CBWA „Zachęta” we współpracy z istniejącą do dziś Galerie Louise Leiris. W tamtym czasie wciąż kierował nią legendarny — wówczas 81-letni — marszand kubistów Daniel Henry-Kahnweiler, który w związku z wystawą przyjechał do Polski. 16 listopada wygłosił w Zachęcie odczyt Pablo Picasso i dzieje awangardy kubistycznej¹.

Kahnweiler swą pierwszą placówkę w Paryżu założył w 1907 roku. W czasie II wojny światowej galeria przeszła w ręce jego pasierbicy Louise Leiris, wcześniej nazywającej się Louise Godon. Sam marszand — ze względu na żydowskie pochodzenie — nie mógł być w tamtym czasie jej właścicielem. W 1945 roku, mimo żałoby po śmierci żony, mając u boku Louise Leiris ponownie przejął zarząd nad galerią. Pod koniec lat 50. XX wieku Galerie Louise Leiris była jedną z najważniejszych europejskich galerii prywatnych — posiadała interesujące zbiory, sieć międzynarodowych partnerów, własnych klientów i wyłączność na niektórych artystów (najważniejszy z nich był oczywiście Picasso). Prace artystów pierwszej generacji osiągały zawrotne ceny, nieustannie wysyłano je za granicę².

Picasso był artystą od wielu lat reprezentowanym przez Galerie Louise Leiris. Dla twórcy kubizmu Kahnweiler był nie tylko marszandem obrazów, lecz również popularyzatorem jego twórczości i wytrawnym rozmówcą. Galerie Louise Leiris czasem określano jako „dom Picassa”. Warto zaakcentować, że hiszpański artysta pozwalał Kahnweilerowi zarządzać swym dorobkiem aż do końca kariery.

Wystawa przygotowana przez Galerie Louise Leiris wcześniej była pokazywana w innych krajach demokracji ludowej. W Pradze ten sam wybór grafik umieszczony został w kontekście kolekcji prac Picassa z lat 1900–1920, co ciekawe — zakupionych wcześniej u Kahnweilera. Jej poprzednim właścicielem był czeski teoretyk kubizmu i kolekcjoner Vincenz Kramař. Wystawa Picasso. Twórczość graficzna 1905–1964 powędrowała również do Słowackiej Galerii Narodowej w Bratysławie³.

Warszawska wystawa — pierwsza tak duża prezentacja twórczości 85-letniego wówczas artysty w Polsce — cieszyła się dużym powodzeniem, a codzienna frekwencja przekraczała liczbę 1200 osób. Zapewniono również odpowiedni program edukacyjny. W każdy czwartek odbywały się wykłady polskiego znawcy kubizmu prof. Mieczysława Porębskiego ujęte wspólnym tytułem Picasso i mity.

Pokazano 141 prac Picassa z lat 1921–1964 wykonanych w różnych technikach (litografie, akwaforty, linoryty barwne, akwatinty, suchoryty). Wcześniej polska publiczność mogła zapoznać się z jego pojedynczymi pracami pokazywanymi przy okazji wystaw zbiorowych oraz ze skromną kolekcją ceramiki i grafik ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie. Picasso podarował te prace podczas swego pobytu w Polsce w 1948 roku. Zbiór ten zaprezentowano w czasie trwania wystawy w Zachęcie, aby polscy widzowie mieli pełniejszy obraz dorobku artysty. Mimo to niektórzy krytycy narzekali na fragmentaryczny charakter ekspozycji⁴.

Z pewnością praska odsłona wystawy była bardziej atrakcyjna niż warszawska, ze względu na połączenie z kolekcją Kramařa. Kahnweiler ubolewał, że nie udało się przetransportować tych prac do Warszawy. Zbiory Kramařa składały się głównie z kubistycznych prac, które zakupił w Paryżu w latach 1910–1914. W Pradze Picasso został zaprezentowany w kontekście czeskiej recepcji kubizmu i osiągnięć Kramařa. W 1921 roku opublikował on książkę Kubismus, którą uważa się za pierwsze szczegółowe opracowanie kubizmu przygotowane przez badacza. Polski widz był pozbawiony tego tła, miał za to do czynienia z ceramikami Picassa. Piotr Bernatowicz w książce opublikowanej w 2006 roku dostrzegał w nich ideologiczne przesłanie — „zbliżenie do tradycji sztuki ludowej, która dla wszystkich krajów demokracji ludowej była korzeniem socjalistycznej sztuki […]”⁵.

Większość prac pokazanych na wystawie została wykonana w okresie powojennym, wyeksponowano tylko kilka grafik z lat 20. (Jeździec, Na plaży, Zapaśnicy) oraz tzw. serię Vollarda (Suite Vollard) z lat 30. eksponującą m.in. motywy mitologiczne z powtarzającą się postacią Minotaura. Polscy widzowie mogli obserwować ewolucję twórczości graficznej Picassa. Rok 1945 był przełomowy, artysta powrócił wtedy do grafiki po 25 latach przerwy. Nawiązywał wówczas do największych mistrzów tej dziedziny. Po II wojnie światowej zajmował się głównie litografią, znacznie zwiększając format swych prac, częściej posługiwał się kolorem. Nawiązywał do Lucasa Cranacha — był zafascynowany jego aktami kobiecymi, szczególnie tymi, w których erotyzm był podkreślony przez biżuterię i woal. Wśród pokazanych prac znalazły się cztery grafiki z biblijnym motywem Betsabe. Temat ten zainteresował Picassa poprzez obraz Cranacha, którego reprodukcję posiadał. Wśród innych prac nawiązujących do starych mistrzów wymienić należy trzy linoryty Śniadanie na trawie — dialog z obrazem Édouarda Maneta z 1863 roku. Na wystawie w Zachęcie często występował również motyw fauna, centaura, pokazano prace na temat corridy, macierzyństwa, akty kobiece, litografie przedstawiające Jacqueline — drugą żonę Picassa.

Warto zwrócić uwagę na dwie prace z motywem homara, które odzwierciedlają wraz ze znajdującą się na wystawie litografią Ropucha — jak twierdzi Pierre Daix w Le nouveau dictionnaire Picasso — dość agresywny nastrój artysty⁶. Pokazano także grafikę Gołębica w locie (1950) — pracę, która miała służyć jako plakat dla ruchu pokoju. To paradoks, że ta litografia stała się wizytówką pacyfistycznej inicjatywy, Picasso bowiem uważał gołębie za bardzo agresywne stworzenia.

O tym, że 10 lat wcześniej w Polsce funkcjonowała głównie ideologiczna interpretacja twórczości Picassa, przypominały nie tylko grafiki z wizerunkiem gołąbka. W polskiej prasie można było znaleźć echa socrealistycznej egzegezy prac malarza. Ryszard Pietrzak na łamach „Żołnierza Wolności” pisał: „Jest także legenda o Picassie jako człowieku wrażliwym na społeczne i polityczne wydarzenia na świecie. O tej legendzie niektórzy burżuazyjni biografowie starają się zapomnieć”⁷.

Dokumentacja prasowa wystawy jest imponująca. Mało w niej znajduje się jednak analiz twórczości artysty; piszący zazwyczaj używają argumentu, iż powstało tyle opracowań na temat sztuki Picassa, że nic więcej dodać nie można (na tym tle pozytywnie wyróżniają się recenzje pióra Ewy Garzteckiej i Andrzeja Osęki). Często podkreśla się czytelny charakter pokazanych prac. Jednak Kahnweiler w rozmowie z polską badaczką kubizmu, Elżbietą Grabską, określał wszystkie pokazane prace jako kubistyczne: „Kubizm istnieje nadal, ale nie w sensie tego zewnętrznego pozoru, stylistycznego aspektu, lecz w sensie estetyki, tak jak to rozumiał Gris. Ostatnie obrazy Picassa są, z tego punktu widzenia, w tym samym stopniu kubistyczne co i pierwsze. Przecież nawet pewne klasyczne ujęcia wczesnego kubizmu — np. dwustronne ujęcia twarzy itp. ponawiają się nieustannie u Picassa”⁸.

Ekspozycja, pokazywana w pięciu salach Zachęty, została zaprojektowana przez Józefa Mroszczaka (jest on również autorem plakatu i katalogu), który zdecydował się odejść od chronologii w prezentacji dzieł artysty na rzecz kontrastowych zestawień prac z różnych okresów.

Komisarzem wystawy ze strony francuskiej był Maurice Jardot. W 1956 roku Kahnweiler zaproponował mu, by przyłączył się do ekipy Galerie Louise Leiris. Przed podjęciem pracy u marszanda kubistów Jardot zajmował się sprawami kulturalnymi we francuskiej komisji rządowej w Badenii (Délégation du gouvernement militaire pour le Pays de Bade), później został dyrektorem narodowej kasy monumentów historycznych (Casse nationale des monuments historiques). Zorganizował również wiele wystaw sztuki nowoczesnej za granicą. To właśnie on znalazł nową siedzibę galerii Kahweilera przy ulicy Monceau (znajduje się tam do dnia dzisiejszego). Jardot był również razem z Louise Leiris odpowiedzialny za unowocześnienie galerii — zaczęto organizować coraz więcej wystaw, wydłużono czas pokazów (od 15 dni do miesiąca). Z innych zabiegów mających na celu zmodernizowanie salonu legendarnego marszanda można wymienić: eksponowanie prac w przestrzeniach pomalowanych na biało oraz nadanie nowej formy katalogom — zmieniono format na kwadratowy, zamieszczano w nich więcej ilustracji oraz przedmowy napisane przez zaprzyjaźnionych autorów lub samych artystów.

Wystawa z CBWA „Zachęta” została przeniesiona do — prezentującej  głównie twórczość Grupy Krakowskiej — Galerii Krzysztofory w Krakowie (11.12.1965–2.01.1966; organizatorzy: BWA Kraków, Grupa Krakowska). Picasso był jednym z patronów twórców skupionych zarówno w I Grupie Krakowskiej (1933–1937), jak i w II Grupie Krakowskiej (od 1957 roku). Sprowadzenie wystawy do Krzysztoforów było zapewne możliwe dzięki przyjaźni ówczesnej dyrektorki Zachęty, Gizeli Szancerowej, z członkami tego stowarzyszenia.

Karolina Zychowicz
Dział Dokumentacji Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia

Teksty źródłowe:

• Bołdok, Stanisław, Grafika Picassa, „Przegląd Artystyczny” 1966, nr 3, s. 3–10.  
• BOW, Picasso, „Słowo Powszechne” 1965, nr 276 (z 19 listopada).
• Chróścicki, Juliusz A., Jesień plastyczna w Warszawie, „Współczesność” 1965, nr 21 (z 1-14 grudnia).
• Chudy, Tadeusz, Picasso, „Nowa Wieś” 1965, nr 50 (z 12 grudnia).
• Garztecka, Ewa, Picasso w „Zachęcie”, „Trybuna Ludu” 1965, nr 318 (z 16 listopada), s. 8.
• Gutowski, Maciej, Picasso w Krzysztoforach, „Dziennik Polski” 1965, nr 301 (z 19-20 grudnia).
• Dowoyna-Sylwestrowicz, Zygmunt, Zachęta pod znakiem Picassa, „Tygodnik Demokratyczny” 1965, nr 48 (z 24-30 listopada), s. 8.
• Kaltenbergh, Lew, Picasso, „Sztandar Młodych” 1965, nr 288 (z 3 grudnia).
• Kamiński, Ireneusz J., Picasso, „Kurier Lubelski” 1965, nr 271 (z 19-20 listopada), s. 3.
• Kiszkis, Andrzej, Picasso w warszawskiej „Zachęcie”, „Dziennik Bałtycki” 1965, nr 272 (z 21-22 listopada).
• Kosiński, Ryszard, W Krzysztoforach i w Paryżu, „Dziennik Polski” 1965, nr 300 (z 18 grudnia).
• Madeyski, Jerzy, Legenda i oczywistość, „Życie Literackie” 1965, nr 51 (z 19 grudnia), s. 5.
• M.M., Picasso i Kahnweiler w Warszawie, „Przekrój” 1965, nr 1077 (z 28 listopada), s. 13.
• MOT, Picasso i miłość, „Za i Przeciw” 1965, nr 49 (z 5 grudnia).
• Olkiewicz, Jerzy, Grafika Picassa, „Kultura” 1965, nr 47 (z 21 listopada), s. 10.
• Osęka, Andrzej, Dzieła Picassa w Warszawie, „Dziennik Polski” 1965, nr 282 (z 1 grudnia).
• Picasso, kat. wyst. (składanka), Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1965.
• Picasso, „Zwierciadło” 1965, nr 48 (z 28 listopada), s. 7.
• Pietrzak, Ryszard, Picasso, „Żołnierz Wolności” 1965, nr 273 (z 19 listopada), s. 3.
• Podolska, Maria, Wszystkie zęby Picassa, „Trybuna Robotnicza” (magazyn niedzielny) 1965, nr 282 (z 27-28 listopada).
• Rozmowa z Danielem Henry-Kahnweilerem (rozmawiała Elżbieta Grabska), „Współczesność” 1965, nr 24 (z 1-14 grudnia), s. 5.
• Skrzynecki, Piotr, Picasso piękny i wesoły, „Echo Krakowa” 1965, nr 295 (z 19 grudnia).
• Surma, Jan, U Picassa, „Gazeta Poznańska” 1965, nr 282 (z 27-28 listopada).
• Szczypińska, Hanna, Picasso w Warszawie, „Tygodnik Powszechny” 1965, nr 48 (z 28 listopada), s. 2–3.   
• K.[rystyna] Wychowska, 60 lat przyjaźni z Picassem (rozmowa z D.H. Kahnweilerem), „Życie Warszawy” 1965, nr 281 (z 24 listopada), s. 6.
• Wieluński, Lech, Picasso w Warszawie, „Głos Pracy” 1965, nr 272 (z 13-14 listopada).
• Witz, Ignacy, Grafika Picassa, „Życie Warszawy” 1965, nr 274 (z 16 listopada), s. 3 („Gazeta Krakowska” 1965, nr 300 – z 18-19 grudnia; „Nowiny Rzeszowskie” 1965-66, nr 309 – 31 grudnia-2stycznia).
• Witz, Ignacy, Swoi i obcy, „Życie Warszawy” 1965, nr 283 (z 26 listopada), s. 4.
• Wojciechowski, Aleksander, Picasso w warszawskiej „Zachęcie”, „Stolica” 1965, nr 50 (z 12 grudnia), s. 13.
• Z.B., Picasso w Warszawie, „Tygodnik Kulturalny” 1965, nr 49 (z 5 grudnia).
• (Zu), Picasso w Zachęcie, „Słowo Powszechne” 1965, nr 268 (z 10 listopada), s. 5.

 

• Wzmianki: „Dziennik Ludowy” 1965, nr 220 (z 18 września); „Dziennik Ludowy” 1965, nr 264 (z 10 listopada); „Dziennik Ludowy” 1965, nr 266 (z 12 listopada); „Dziennik Ludowy” 1965, nr 281 (z 30 listopada); „Trybuna Ludu” 1965, nr 259 (z 18 września); „Trybuna Ludu” 1965, nr 312 (z 10 listopada), s.2; „Życie Warszawy” 1965, nr 224 (z 18 września), s. 5; „Życie Warszawy” 1965, nr 269 (z 10 listopada), s. 1; „Żołnierz Wolności” 1965, nr 221 (z 18-19 września); „Żołnierz Wolności” 1965, nr 265 (z 11 listopada), s. 6; „Stolica” 1965, nr 39 (z 26 września), s. 10; „Stolica” 1965, nr 46 (z 14 listopada), s. 10; „Express Wieczorny” 1965, nr 262 (z 2 listopada); „Express Wieczorny” 1965, nr 267 (z 8 listopada); „Express Wieczorny” 1965, nr 269 (z 10 listopada); „Express Wieczorny” 1965, nr 281 (z 24 listopada); „Express Wieczorny” 1965, nr 289 (z 3 grudnia); „Express Wieczorny” 1965, nr 290 (z 4-5 grudnia); „Express Wieczorny” 1965, nr 291 (z 6 grudnia); „Słowo Powszechne” 1965, nr 263 (z 4 listopada), s. 3; „Słowo Powszechne” 1965, nr 282 (z 27-28 listopada), s. 3; „Kurier Polski” 1965, nr 259 (z 5 listopada); „Kurier Polski” 1965, nr 263 (z 10 listopada); „Głos Pracy” 1965, nr 266 (z 6-7 listopada); „Dziennik Bałtycki” 1965, nr 267 (z 10 listopada); „Dziennik Łódzki” 1965, nr 268 (z 10 listopada); „Gazeta Pomorska” 1965, nr 267 (z 10 listopada); „Gazeta Poznańska” 1965, nr 267 (z 10 listopada); „Głos Wybrzeża” 1965, nr 267 (z 10 listopada); „Gazeta Krakowska” 1965, nr 268 (z 11 listopada); „Gazeta Krakowska” 1965, nr 295 (z 13 grudnia); „Ilustrowany Kurier Polski” (Bydgoszcz) 1965, nr 268 (z 11 listopada); „Combat” (Paryż) 1965 (z 12 listopada); „Tygodnik Powszechny” 1965, nr 46 (z 14 listopada); „Tygodnik Powszechny” 1965, nr 47 (z 21 listopada); „Kultura” 1965, nr 47 (z 21 listopada), s. 10;  „Kultura” 1965, nr 48 (z 28 listopada), s. 10;  „Kultura” 1965, nr 49 (z 5 grudnia), s. 10;  „Przekrój” 1965, nr 1076 (z 21 listopada), s. 10; „Przekrój” 1965, nr 1078 (z 5 grudnia), s. 15; „Świat” 1965, nr 47 (z 21 listopada); „Tygodnik Kulturalny” 1965, nr 47 (z 21 listopada); „Życie Literackie” 1965, nr 47 (z 21 listopada); „Echo Krakowa” 1965, nr 275 (z 25 listopada); „Echo Krakowa” 1965, nr 289 (z 12 grudnia); „Echo Krakowa” 1965, nr 305 (z 31 grudnia-2stycznia 1966); „Słowo Powszechne” 1965, nr 282 (z 27-28 listopada); „Trybuna Mazowiecka” 1965, nr 283 (z 27-28 listopada); „Dziennik Polski” 1965, nr 283 (z 29-29 listopada); „Dziennik Polski” 1965, nr 295 (z 12-13 grudnia); „Dziennik Polski” 1965, nr 307 (z 29 grudnia); „Głos Szczeciński” 1965, nr 291 (z 8 grudnia); „Express Poznański” 1965, nr 290 (z 10 grudnia); „Express Poznański” 1965, nr 306 (z 30 grudnia); „Projekt” 1965, nr 5/6; „Polska” 1966, nr 2

---

¹ Rozmowa z Daniel-Henri Kahnweilerem. Rozmawia Elżbieta Grabska, „Współczesność” 1965, nr 24, s. 5.
² Picasso, Léger, Masson. Daniel-Henry Kahnweiler et ses peintres, kat. wyst. Métropole musée d’art modern, d’art contemporain et d’art brut, Lille 2013, s. 89–98.
³ Piotr Bernatowicz, Picasso za żelazną kurtyną. Recepcja artysty i jego sztuki w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1945–1970, Kraków 2006, s. 291.
⁴ Jerzy Madeyski, Legenda i oczywistość, „Życie Literackie” 1965, nr 51, s. 5.
⁵ P. Bernatowicz, Picasso za żelazną kurtyną, s. 193.
⁶ Pierre Daix, Le nouveau dictionnaire Picasso, Paris 2012, s. 197, 215, 439.
⁷ Ryszard Pietrzak, Picasso, „Żołnierz Wolności” 1965, nr 273.
⁸ Rozmowa z Daniel-Henri Kahnweilerem, s. 5.