Zachęta Centralne Biuro Wystaw Artystycznych

organizator: CBWA, ZPAP
projekt ekspozycji: Jerzy Tchórzewski
projekt plakatu: Zygmunt Magner
frekwencja: 5.311 (Rocznik CBWA)

„Jerzy Tchórzewski ma w tej chwili 39 lat. Jest ciągle jeszcze artystą młodej generacji, ciągle jeszcze mamy prawo oczekiwać odeń jego najlepszych obrazów, najpełniejszych sformułowań. Niemniej jednak wszystko dowodzi, iż będzie to rozwinięcie zarysowanych już poszukiwań” — pisał w 1968 roku Andrzej Osęka¹. W kwietniu następnego roku w Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych odbyła się duża indywidualna wystawa Tchórzewskiego. Współczesna perspektywa pozwala ocenić ją jako podsumowanie ważnego okresu w twórczości malarza, w którym ostatecznie ustaliły się główne cechy jego stylu.

Artysta zadebiutował ponad dwadzieścia lat wcześniej, jeszcze jako student, na I Wystawie Sztuki Nowoczesnej w Krakowie. Jego pierwsza indywidualna wystawa odbyła się w Zachęcie w 1957 roku. Koniec lat 50. i lata 60. były w biografii artysty okresem wzmożonej aktywności, na którą złożyły się liczne wystawy, podróże zagraniczne, a także głębokie przemiany w jego sztuce. Kolejne indywidualne pokazy Tchórzewskiego miały miejsce w Warszawie (największy w Galerii Sztuki ZPAP przy ulicy Marszałkowskiej w 1966 roku) i Krakowie (w Galerii Krzysztofory w 1965 roku).

Mimo że Jerzy Tchórzewski od połowy lat 50. mieszkał w Warszawie i głównie tutaj był aktywny jako artysta i pedagog (od 1962 roku prowadził Pracownię Malarstwa i Rysunku na Wydziale Malarstwa i Grafiki warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, a w 1964 roku uzyskał tytuł docenta), czuł się związany z Krakowem. Szczególnie silne więzi łączyły go ze środowiskiem powojennej krakowskiej awangardy, co wielokrotnie podkreślał, m. in. w wywiadzie udzielonym wiele lat później Zbigniewowi Taranience: „W Krakowie się zresztą uformowałem i określiłem; uważam, że lata 1946–1948 były wspaniałe, był to w moim przekonaniu okres bardzo interesujący, twórczy, żywy, jeśli idzie o atmosferę — była ona gorąca i czysta”². ,,Moją rodziną artystyczną jest «Grupa Krakowska»” przyznał w rozmowie ze Zbigniewem Herbertem w 1961 roku. Począwszy od 1958 roku wystawiał, wspólnie z innymi artystami II Grupy Krakowskiej, w Galerii Krzysztofory w Krakowie. Liczne teksty, które Tchórzewski poświęcił przyjaciołom artystom, stanowią dzisiaj nie mniej ważną część jego spuścizny literackiej niż wspomnienia, teksty o sztuce i poezja.

W okresie od końca lat 50. prace artysty były pokazywane na ważnych wystawach zbiorowych, m.in. na II i III Wystawie Sztuki Nowoczesnej w Zachęcie (1957, 1958), Od Młodej Polski do naszych dni w Muzeum Narodowym w Warszawie (1958) i Metafory w Zachęcie i BWA w Sopocie (1962) oraz przeglądowych pokazach polskiej sztuki za granicą (Francja, Niemcy, Włochy, Szwajcaria, Dania, Czechy, Jugosławia, Stany Zjednoczone). Tchórzewski znalazł się wśród młodych polskich malarzy zauważonych i docenionych również poza granicami Polski. Jego indywidualne wystawy w Paryżu (1960), Brukseli i Liège (1961) zostały bardzo dobrze przyjęte, a on sam często przebywał w Paryżu i Belgii. Brał udział w V Międzynarodowym Biennale w São Paulo (1959) oraz XXXIV Międzynarodowym Biennale w Wenecji (1968).

Na przełomie kwietnia i maja 1969 roku Zachęta pokazała indywidualną wystawę Jerzego Tchórzewskiego. Zgromadzono na niej prace z czterech ostatnich lat — 40 obrazów i 2 gwasze³. Płótna: Postać chwytająca gwiazdę, Upadająca postać, Pochylona postać i Macierzyństwo były rok wcześniej eksponowane na Biennale w Wenecji. „W sposób zupełnie nieoczekiwany zbliżyły one Tchórzewskiego do aktualnych wówczas tendencji nowego romantyzmu, nowej przedmiotowości, nowej ekspresji. Malarstwo «ciemne, grzeszne i cierpiące» — jak z sarkazmem określał je sam artysta — znalazło się w tym okresie w centrum zainteresowania plastyki światowej” — komentował Aleksander Wojciechowski⁴. Pozostałe prace pokazane zostały po raz pierwszy. Wśród nich znalazły się dzieła, które współcześnie uznawane są za jedne z najważniejszych w dorobku artysty: Tantal, Grotołaz, Walka z motylem. Autor sam zaaranżował ekspozycję⁵.

W recenzjach prasowych podkreślano że Tchórzewski „jest malarzem znanym i cenionym”⁶, a „obecna wystawa potwierdza rangę jego dzieła”⁷. Ilość artykułów i wzmianek w prasie była jednak znacznie mniejsza niż przy poprzedniej wystawie artysty w Zachęcie w 1957 roku. Pod koniec lat 60. uwaga komentatorów życia artystycznego skierowana była na inne obszary sztuki. Recenzenci wskazywali na zmiany, jakie nastąpiły w twórczości malarza w połowie lat 60. Szczególnie interesowały ich dwa zagadnienia: rozbudowanie faktury obrazów oraz obecność nowych motywów. Jeden z nich, „postać chwytająca gwiazdę”, będzie w późniejszych latach wielokrotnie eksplorowany przez malarza. Po raz kolejny zwrócono uwagę na sugestywność i siłę malarskiej wizji artysty. Andrzeja Osęka pisał: „malarstwo Tchórzewskiego staje się światem obserwacji i grozy, światem osaczonych i osaczających, światem nieustannie ponawianego aktu okrucieństwa”⁸. I  dalej: „Jest to malarski wykład dialektyki sił rządzących człowiekiem, przyrodą, światem. Wykład zdumiewający swym tonem explicite, pojęciowością, symboliką do ostatnich granic jawną, czystą, lapidarną”⁹.

Katalog towarzyszący wystawie był najobszerniejszą z dotychczasowych publikacji poświęconych twórczości artysty. Został w nim po raz pierwszy opublikowany w polskiej wersji językowej tekst, który Tchórzewski napisał w 1962 roku przy okazji wystawy zbiorowej Alternative Attuli w L’Aquila. Tekst zaczynający się do słów: „Sądzę, że rolą malarza jest wywoływać życie, przemieniać bierną materię plastyczną w pulsujący życiem organizm … ”¹⁰ stał się swoistym credo artystycznym Jerzego Tchórzewskiego i od tej pory był wielokrotnie publikowany oraz cytowany jako punkt wyjścia do interpretacji jego malarstwa.

Joanna Egit-Pużyńska
dział zbiorów i inwentarzy Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki

Opracowanie powstało w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – projekt badawczy Historia wystaw w Zachęcie – Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych w latach 1949–1970 (nr 0086/NPRH3/H11/82/2014) realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z Zachętą – Narodową Galerią Sztuki.

Bibliografia:

Czasopisma:

• (a), Zachęta zaprasza, „Życie Warszawy” 1969, nr 84.
• [b.a.], Dwie wystawy malarstwa, „Dziennik Ludowy” 1969, nr 86.
• Ekwiński, Andrzej, Sztuka i rzeczywistość, „Twórczość” 1969, nr 8.
• [b.a.], Galerie sztuki zapraszają. Malarstwo J. Tchórzewskiego. Wystawa sztuki Ghany. Fotografia T. Bilińskiego, „Express Wieczorny” 1969, nr 84.
• (haes), Z „Zachęty”. Malarstwo Tchórzewskiego i Śramkiewicza, „Słowo Powszechne” 1969, nr 92.
• HEN, Rozniecanie ognia, „Sztandar Młodych” 1969, nr 88.
• J.O., Jerzy Tchórzewski, „Kultura” 1969, nr 18.
• Orłowska, Lucyna, Nadrealizm Jerzego Tchórzewskiego, „Za i Przeciw” 1969, nr 25, s. 12.
• Pokrótce, „Głos Pracy” 1969, nr 85.
• Romanowski, Ignacy Gustaw, Mit prometejski Tchórzewskiego, „Odgłosy” 1969, nr 19, s. 7.
• [b.a.],Trzy ekspozycje w „Zachęcie”, „Dziennik Ludowy” 1969, nr 80.
• Witz, Ignacy, W Zachęcie i Galerii Sztuki MDM, „Życie Warszawy” 1969, nr 95.
• [b.a.], Wystawy, „Stolica” 1969, nr 21.
• [b.a.], W Zachęcie, „Kurier Polski” 1969, nr 89.

Druki zwarte:

• Folga-Januszewska, Dorota, Jerzy Tchórzewski wśród przyjaciół, w: Jerzy Tchórzewski. Słowa i obrazy, red. D. Folga-Januszewska, Bosz, Olszanica 2009, s. 41.
• Rocznik CBWA 1968–1969–1970, red. Maria Matusińska, Barbara Mitschein, Ada Potocka, Helena Szustakowska Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa, b.d. [1971], s. 29.
• Żakiewicz, Anna, O rysunkach Jerzy Tchórzewskiego, w: Jerzy Tchórzewski. Rysunki, kat. wyst., Dom Aukcyjny „Sztuka”, red. Józef Grabski, IRSA, Kraków 2003, s. 33.

¹ Andrzej Osęka, Twórcy kultury polskiej. Jerzy Tchórzewski, „Tygodnik Kulturalny” 1968, nr 6.
² Zbigniew Taranienko, Rozmowy o malarstwie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987, s. 140-141.
³ Rocznik CBWA 1968, 1969,1970, CBWA, Warszawa podaje że na wystawie pokazano 38 prac malarskich.
⁴ Jerzy Tchórzewski, oprac. Aleksander Wojciechowski, Arkady, Warszawa 1979.
⁵ Ta informacja znajduje się w stopce katalogu wystawy, jednak w teksie opublikowanym  w katalogu wystawy Jana Kosińskiego w galerii Kordegarda w 1996 roku Tchórzewski przyznał, że nigdy nie aranżował własnych wystaw.
⁶ W Zachęcie i Galerii Sztuki MDM, „Życie Warszawy” 1969, nr 95.
⁷ Rozniecanie ognia, „Sztandar Młodych” 1969, nr 88.
⁸ A. Osęka, op. cit.
⁹ Ibidem.
^[10] Jerzy Tchórzewski. Malarstwo, kat. wyst., CBWA  Zachęta, Warszawa 1969.